اين مطالب در زمان پيغمبر و در حضور او واقع مى‌شد بلكه گاهى خود پيغمبر، بعضى از ياران خويش را كه توانايى كامل براى فهم احكام نداشته به ديگران ارجاع مى‌داد، و در واقع مردم از اين نظر، در برابر يك عمل انجام شده قرار داشتند.

با دقت در مطالب فوق چنين نتيجه مى‌گيريم كه باب اجتهاد حتى در زمان خود پيامبر مفتوح بوده تا چه رسد به زمانهاى ديگر؛ ولى نبايد فراموش كرد كه اجتهاد در آن زمان با زمان ما فرق بسيار داشت. اجتهاد در آن زمان بسيار ساده و كم هزينه بود، زيرا آنها در زمان پيغمبر زندگى مى‌كردند و قراين براى فهم معانى احاديث فراوان، بود به علاوه، در مواردى كه ابهام و پيچيدگى پيدا مى‌شد مى‌توانستند از شخص پيامبر سؤال كنند و يقين حاصل نمايند.

ولى هر چه از آن عصر دورتر شويم، بر اثر كثرت آرا و آميزش عربها با ديگران، و تغيير تدريجى زبان و لغت عربى، و بر اثر وسعت دامنه احاديث، به خصوص اينكه افراد مغرض و نااهلى نيز به علل گوناگون در پاره‌اى از احاديث دست برده و به جعل حديث پرداختند، وضع اجتهاد مشكل‌تر و پيچيده‌تر مى‌شود و نياز بيشترى به دقت و بررسى و كوشش براى جمع ميان احاديث و تميز صحيح از غلط و ترجيح آنها بر يكديگر احساس مى‌گردد.

ولذا هر اندازه فاصله از زمان پيغمبر صلى الله عليه و آله زيادتر مى‌شد و اسلام توسعه وانتشار بيشترى مى‌يافت و دانشمندان و راويان، فراوان‌تر مى‌شدند كار مجتهدين مشكل‌تر و پيچيده‌تر مى‌گرديد، ولى در هر صورت باب اجتهاد كه در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله به طور مسلّم باز بود همچنان تا امروز مفتوح است، و اين امر قابل ترديد و انكار نيست.

از طرفى، طبيعى است كه مردم همواره جزء يكى از دو دسته‌اند: عالم و دانشمند، بى اطلاع و عامى، اين هم روشن است كه افراد بى اطلاع به حكم فطرت و به فرمان قطعى عقل در چيزهايى كه نمى‌دانند مراجعه به دانشمندان‌