آن روز، هنوز اين نظر (هيئت نظار)، خام بود. «شوراى نگهبان» امروز، شكل تكامل يافته‌اى از صورت پنج نفر علماى طراز اوّل مى‌باشد. آن ايام، هيئت نظار در داخل مجلس بود ـ و سرانجام ـ ممكن بود كه اين پنج نفر در مجلس، تحت تأثير فضاى مجلس قرار بگيرند[1] و جوّ جنجالى مجلس، فرصت تأمل و دقت نظر را از آنان بگيرد. امروز، قوانين پس از آن كه به تصويب نمايندگان رسيد، به شوراى نگهبان فرستاده مى‌شود. در شورا، شش نفر از فقيهان مصوبات مجلس را بررسى مى‌كنند تا ببينند كه مخالف شرع هست يا نيست. پوشيده نيست كه «شوراى نگهبان»، مى‌تواند اعتبار بيشترى از آن «هيئت پنج نفره» داشته باشد؛ به هر حال آن روز، چنين اصل و شرطى بود كه بايد گفت «حبذا آن شرط»؛ هرچند كه جزايش شاد نبود؛ نمى‌دانم آيا موردى در تاريخ مشروطيت مى‌يابيد كه اين «علماى طراز اوّل» توانسته باشند نقش كارسازى ايفا كنند؟ حكومت اسلامى كه بر اساس و به نام دفاع از احكام اسلام و مبارزه با استبداد و ديكتاتورى سلاطين پى‌ريزى شده بود، در عمل به حكومتى شبيه «لائيك» تبديل شد. قوانين غير اسلامى تصويب مى‌شد و كسى هم جرأت نداشت سر به مخالفت بردارد؛ حتى كار سكولارهاى تندرو به جايى رسيد كه در اين اواخر،[2] تاريخ اسلام را هم عوض كردند. آنان به جاى تاريخ هجرى شمسى (مثلا 1353)، تاريخ