درباريان بود. درست است كه علاقه مردم مسلمان به اسلام، حاكمان را مجبور مى‌كرد كه ـ براى جلب و جذب مردم هم كه شده ـ از اسلام دم بزنند؛ به اين لحاظ، برخى از سلاطين كه هوشمندتر بودند يا شرايط خاص اجتماعى ايجاب مى‌كرد تظاهر بيشترى به ديندارى و طرفدارى از دين بنمايند؛ ولى «اصل كلّى» اين بود كه محور، شخص سلطان و درباريان بودند. هر چه در جهت تأمين آمال آنان بود، پيش مى‌رفت و هر چه را نمى‌پسنديدند، تغيير مى‌دادند.

اوضاع چنين بود تا دوران مشروطيت كه حركت سياسى جديدى در كشور ما و برخى كشورهاى اسلامى ديگر پديد آمد. برخلاف آنچه برخى از نويسندگان بى‌انصاف يا ناآگاه مطرح مى‌كنند، در قيام مشروطيت و مبارزه با استبداد و حمايت از «عدالتخانه»، بالاترين نقش را علما داشتند و در اين راه شهدايى نيز دادند؛ حتى آن كسى را كه به عنوان ضد مشروطه معرفى مى‌كنند،[1] بزرگ‌ترين حامى

آن يار كزو گشت سَرِ دار بلند *** جرمش اين بود كه اسرار هويدا مى‌كرد