رفتار ما در امور سياسى و اجتماعى نيز در شقاوت و يا سعادت ما تاثير دارند؛ بلكه تاثير آنها در اين بخش افزونتر است.

    اما در ارتباط با محور اصلى بحث ما؛ يعنى، اداره شؤون جامعه، آيا مى‌شود گفت نحوه اداره جامعه هيچ ارتباطى با سعادت نهايى انسان و يا شقاوت او ندارد و افراد جامعه مختارند كه هر سبك و روشى را كه خواستند براى سامان‌دهى جامعه خود برگزينند و دين دخالتى ندارد؟ چه كسى است كه نداند رعايت عدالت در جامعه موجب سعادت انسان است و عدالت داراى بار ارزشى مثبت بسيار نيرومندى است. در اين زمينه، اگر آيه و روايتى نيز نبود عقل ما درك مى‌كرد كه رعايت عدالت در كمال انسانى و رشد و تعالى او تاثير شايانى دارد. اگر هم كسانى عقل را براى درك مسائل ارزشى در اين زمينه‌ها كافى ندانند بايد به قرآن و سنّت توسل جويند. البته ما معتقديم كه بسيارى از مسائل ارزشى در امور اجتماعى و سياسى را عقل مى‌فهمد، اما اين بدان معنا نيست كه هرچه را عقل فهميد از حوزه دين خارج مى‌شود.

    قبلاً گفتيم آنچه كاشف از خواست خداست، آنچه كه حكمت و اراده خدا را بيان مى‌كند و به ما گوشزد مى‌كند كه مرضىّ خدا چيست، و تفاوت نمى‌كند كه آن امر را از چه راهى كشف كنيم. مهم اين است كه ما اراده تشريعى الهى را كشف كنيم، خواه اين كشف از طريق قرآن و سنّت باشد و خواه از طريق عقل؛ چرا كه آن سه، دليل و كاشف از احكام الهى و قوانين دينى هستند. از اين رو، عقل را نيز در زمره منابع احكام الهى بر شمرده‌اند و فقهاء با توجه به اين كه عقل را از جمله دلايل اثبات احكام شرعى مى‌شناسند، براى اثبات مسائل شرعى به آن نيز تمسّك جسته‌اند. پس چنان نيست كه بين عقل و شرع مرزى وجود داشته باشد، بخشى به عقل مربوط باشد و بخش ديگر به شرع؛ بلكه عقل نيز چراغى است كه در پرتو روشنگرى آن مى‌توان اراده و خواست و مرضىّ الهى را كشف كرد و آنچه در اين عرصه با عقل كشف مى‌شود، امرى دينى است.

7. رابطه دين و حكومت

پيرو آنچه در ارتباط با دخالت دين در امور اجتماعى و سياسى عرض كرديم و با توجه به انواع گوناگون حكومت‌هايى كه در عالم تحقق يافته، بخصوص حكومت‌هايى كه به نام اسلام يا به نامهاى ديگر در دوران اسلامى شكل گرفته، نمى‌توان گفت اسلام درباره نوع حكومت‌ها،