«العالم متغيّر و كل متغيّر حادث فالعالم حادث» مطلوبِ ما اثباتِ حدوث است براي عالم كه به واسطه «متغير» انجام مي‌شود.

   حال اگر «تغيّر» در واقع و نفس‌الامر هم ـ چه ما بدانيم و چه ندانيم ـ علّتِ حدوثِ عالم باشد، اين برهان «لمّي» است. و اگر فقط واسطه در اثبات باشد نه ثبوت، برهان انّي است. برهان انّي نيز اقسامي دارد:

    ـ گاهي حدّ اوسط معلول ثبوت الاكبر للاصغر است يعني درست عكسِ برهان لمّ. در اين قسم از برهان انّ كه اسمش را «دليل» مي‌گذارند، آنچه ابتداءً براي ما معلوم است، معلول است و از وجود معلول پي به وجود علّت مي‌بريم. يعني حدّ اوسط علّت براي تصديق هست، ولي علت براي ثبوت اكبر در اصغر نيست بلكه در واقع معلول آن است.

    ـ گاهي حد اوسط با ثبوت اكبر در اصغر هيچ‌گونه رابطه علّي و معلولي ندارد، بلكه فقط متلازم با آن است و هر دو معلول علت ثالثي هستند و ما در واقع از يكي از دو معلول پي به معلول ديگر مي‌بريم.

   ممكن است رابطه تلازم به نحو ديگري هم باشد، ولي به هرحال بين آن دو رابطه تقدّم و تأخري از قبيل تقدم و تأخر علّي يا بالطبع ـ كه بين اجزاي ماهيت و خود ماهيت است ـ وجود ندارد; چراكه اگر چنين تقدمهايي در كار باشد، قطعاً بين آنها يك نحوه علّيتي برقرار خواهد بود.

   در مورد رابطه تلازمْ فروض ديگري غير از رابطه معاليل يك علّت با يكديگر مي‌توان فرض كرد، اما بعداً شيخ(رحمه الله)خواهد فرمود كه همه اين روابط به همان رابطه معاليل با علّتِ مشترك، باز مي‌گردند.

   يكي از فرضهايي كه شيخ(رحمه الله) مطرح مي‌كند اين است كه اوسط و اكبر، متضايف باشند و ما از طريق علم به يكي، به ديگري نيز علم پيدا كنيم، و اين از قبيل برهان انّ است.

   نكته قابل توجه در اينجا اين است كه بايد ديد اصلا اين قسم را مي‌توان برهان حساب كرد؟ ممكن است كسي بگويد: متضايفان چه در وجود و چه در علم متكافئان هستند و بنابراين علم به متضايفان باهم حاصل مي‌شود و معنا ندارد كه علم به يك طرف اضافه حاصل شده باشد و هنوز طرف ديگر مجهول باشد.

   مثلا ممكن است بدانيم حسن برادرِ حسين است ولي در برادري حسين نسبت به حسن