«چهار» و «دو» به ذهن بيايند، بلافاصله اين مطلب نيز به ذهن خواهد آمد كه «چهار» دو برابر «دو» است، زيرا حدّ وسط، امري واضح و حاضر است. و امّا اگر به جاي عدد چهار، عدد سي و شش و يا عدد ديگري را در نظر بگيريم، مي‌بينيم كه ذهن (براي اثبات زوجيّت) دنبال اوسط مي‌گردد. اين قسم از مبادي را بهتر اين است كه مقدمه «فطري القياس» بناميم.[1]

نكاتي در باب بديهيات

اين فصل در واقع، تفصيل مطالبي است كه در آغاز فصل آمد و توضيحي است پيرامون مبادي گوناگون قياسات (مبادي اقيسه)[2]. لازم است در مورد بديهيات ظاهري و باطني به چند نكته زير توجه كنيم:

   الف ـ معمولا منطقيان بديهيات را به شش دسته تقسيم مي‌كنند:

   1. اوّليات

   2. محسوسات (باطني و ظاهري)

   3. حدسيات

   4. مجرّبات

   5. متواترات

   6. فطريات

   شيخ(رحمه الله) در اينجا ذكري از حدسيات به ميان نياورده است و گويا در اينجا نيز ـ همانند اشارات ـ آنها را به مجرّبات، ملحق ساخته است، ولي اين الحاق چندان موجّه نيست; چراكه در حدسيات، تكرار مشاهده ـ مانند مجرّبات ـ شرط و لازم نيست.

   در اشارات آمده است: «و ما يجري مجري المجرّبات، الحدسيات... و فيها ايضاً قوّة قياسيّة و هي شديد المناسبة للمجرّبات»[3] مرحوم خواجه نيز در شرح آورده است: «أقول: هي جارية مجري المجرّبات في الأمرين المذكورين، أعني تكرار المشاهدة و مقارنة القياس»[4].