قلبى است كه خود مراتب دارد و عالى‌ترين مرتبه آن، توجه كامل و غرق شدن انسان در توجه به خدا است؛ مرتبه‌اى كه بنده چنان غرق توجه در معبود مى‌گردد كه حتى خودش را فراموش مى‌كند و توجهى به چيزى وراى معبود ندارد.

مراتب ذكر و اطمينان به خدا

چنان‌كه خداوند به حضرت موسى(عليه السلام) سفارش كرد، راه ترقى از مرتبه نازلِ ذكر و رسيدن به مراتب عالى آن، همراه ساختن ذكر خدا با خشوع و احساس شكستگى در پيشگاه معبود است. اگر ذكر انسان با خشوع، خضوع و احساس خردى و كوچكى در پيشگاه خداوند همراه شد، وى به مرتبه‌اى از ذكر مى‌رسد كه باعث آرامش و اطمينان خاطر او مى‌گردد. همان مرتبه‌اى از ذكر كه خداوند درباره آن فرمود:

الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللهِ أَلا بِذِكْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب؛[1] همان كسانى كه ايمان آورده‌اند و دل‌هايشان به ياد خدا آرام مى‌گيرد. آگاه باش كه دل‌ها با ياد خدا آرامش مى‌يابد.

   از جمله «أَلا بِذِكْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب» كه در آن جار و مجرور يعنى «بِذِكْرِ الله» بر متعلق ذكر كه «تَطْمَئِن» است مقدم شده، استفاده مى‌شود كه تنها ذكر خدا باعث آرامش دل و اطمينان خاطر مى‌گردد؛ چون تقديم