ساقط مى‌گردد. تواضع در مقابل جباران و ستم‌گران نمونه چنين تواضعى است. البته گاهى انسان از روى تقيه و براى حفظ جان خويش در برابر جبارى تواضع مى‌كند، كه در اين صورت همان‌گونه كه از قرآن و روايات استفاده مى‌شود حرجى بر او نيست:

مَنْ كَفَرَ بِاللهِ مِنْ بَعْدِ إِيمانِهِ إِلاّ مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالإِْيمان؛[1] هر كس پس از ايمان خويش، به خدا كفر ورزد [عذابى سخت خواهد داشت] مگر كسى كه مجبور شده و [ليكن] قلبش به ايمان اطمينان دارد.

اما در هر صورت، ارزش بودن تواضع فقط در صورتى است كه در چارچوب بندگى خدا باشد و موجب نزديكى انسان به خداى متعال گردد.

برخورد عبادالرحمان با امور لغو

يكى ديگر از صفاتى كه در اين آيات شريفه براى عبادالرحمان ذكر شده، صفتى است كه در اين آيه شريفه آمده است:

وَإِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراما؛[2] و چون بر لغو بگذرند، با بزرگوارى مى‌گذرند.

از آن‌جا كه اين وصف تناسب و قرابت زيادى با دو وصف مطرح شده در آيه 63 دارد، از اين رو بحث از اين آيه (آيه 72) را در اين‌جا مقدّم مى‌داريم، ضمن آن‌كه توضيحات تكميلى و بيشترى را نيز پيرامون آيه 72 در جاى خود طرح خواهيم كرد. اين مضمون را در سوره «مؤمنون» هم داشتيم، كه فرمود كسانى به رستگارى مى‌رسند و ايمان كاملى پيدا مى‌كنند كه از ارتكاب كارهاى بيهوده اجتناب نمايند:

وَالَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُون؛[3] و آنان كه از بيهوده روى گردانند.

معناى «لغو» را پيش از اين بررسى كرديم و در اين‌جا تكرار نمى‌كنيم؛ امّا اجمالا هر كارى كه نتيجه‌اى در سعادت انسان نداشته باشد در دايره امور لغو قرار مى‌گيرد. طبق اين معنا بسيارى از مباحات گرچه انجامشان گناه نيست اما به لحاظ اين‌كه تأثيرى بر تكامل انسان