است كه گفته مى‌شود اين علم، مالِ اين زمان است، ولى بدين معنى نيست كه حالا علم پيدا كرده و قبلا نبوده است، بلكه معنايش همين است، و مفهوم مفهومى است كه حكايت از امرى حادث مى‌كند، مثل خلق ـ رزق ـ تدبير و مفاهيمى كه در خود مفهوم؛ تعلق به شيىء حادثى خوابيده است، مفهوم بگونه‌اى است كه تابع متعلقش مى‌باشد، اگر متعلق زمانى باشد، مفهوم هم زمانى مى‌شود ولى از آن طرفِ اضافه (كه به خدا مربوط مى‌شود) ديگر زمانى نيست.

بهر حال، چنين علمى از قرآن استفاده مى‌شود كه استعمالش صحيح است، البته نه بدين معنى كه خدا چند علم دارد و اين علمها در ذات اثر مى‌گذارد، ذات تغييرى نمى‌كند، ذاتش عين علم و قدرت و... است ولى وقتى يك موجودى را خدا خلق كرد، عقل بلحاظ مقايسه‌ى بين فعل و مخلوق، مفهوم جديدى را به خدا نسبت مى‌دهد.

براى اينكه دفع استيحاش شود مى‌گوييم: آيا خدا قبل از خلق عالم با بعد از آن، تفاوتى در ذاتش حاصل شد؟ آيا چيزى را با خلق كردن از دست داد؟ يا چيزى را واجد شد؟ خير؛ ذات الهى غناى مطلق است، با خلق كردن نه چيزى از ذاتش كم و نه چيزى را واجد مى‌شود. بلحاظ ذات، ما مفهوم قدرت را انتزاع مى‌كنيم، قدرت بر خلق و اين قدرت عين ذات است قبل از خلق، بعد از خلق و در حين خلق. ولى مفهوم خالق و مفهوم خلق كردن، قبل از خلق خدا نبود، قبل از آن نمى‌توان گفت خدا خلق كرد، اين مفهوم وقتى انتزاع مى‌شود كه مخلوقى در خارج تحقق يابد، خلق كردن و ايجاد، مفهومى است انتزاعى، عقل است كه اين مفهومِ ذوالاضافه را با مقايسه بين اين وجود و وجود واجب، انتزاع مى‌كند و مى‌گويد «او را ايجاد يا خلق كرد»؛ ولى بدين معنا نيست كه خدا قبلا فاقد خالقيت بود و حالا واجد شد، بلكه انتزاعى است كه عقل انجام مى‌دهد.

علمِ در مقام فعل هم چنين مفهومى است، علم ذاتى سر جايش هست و تغييرى نمى‌كند: ولى گاهى علم به مفهوم انتزاعى هم بكار مى‌رود، همانطور كه خلق و ايجاد، مفهوم انتزاعى بود، يعنى عقل ملاحظه مى‌كند كه مخلوق خدا در حضور اوست و مى‌گويد خدا به آن علم دارد، وقتى وجود يافت، خدا به آن علم پيدا كرد، نه اين كه علم نداشت و حالا پيدا كرد و علمى به ذاتش اضافه شد، اين علم مثل مفهوم رؤيت و شنيدن است، مفهومى است انتزاعى از مقام فعل.

بارى، علاوه بر اين علم كه از مقام فعل انتزاع مى‌شود، گونه‌اى علم ديگر هم از آيات استفاده مى‌شود و آن علمى است كه منتسب به كتاب است [فى كتاب]، و ظاهر آيات مى‌گويد كه خدا علمى دارد كه اين علم در كتابى منعكس است، اين چه علمى است؟