فاعل تسبيبى و فاعل مباشرى

مفاد نظام علّى و معلولى در عالم آفرينش اين است افعالى كه از اسباب سر مى زند پيوندى با خدا داشته و پيوندى با سبب دارد. از آن جا كه خدا آفريدگار مجموع نظامات و اسباب است طبعاً آثار اسباب فعل تسببى خدا خواهد بود و از آن جا كه سبب با قدرت الهى فعل را انجام مى دهد فعل صادر از او مباشرى او خواهد بود.

منشأ قول به جبر، انكار نظام علّى و معلولى در جهان است و اين انديشه، از نظر قرآنى و فلسفى، محكوم است.

اساس نظريه معتزله كه وانهادگى انسان است بر اين مبناست كه اگر ارتباط فعل را با خدا حفظ كنيم در اين صورت به جبر روبرو مى شويم، ولى در راه سوم كه مكتب امر بين امرين است، كوچك ترين تضادى با عدل الهى وجود ندارد، زيرا هم پيوند فعل با خدا محفوظ مى باشد و هم عدل الهى خدشه دار نمى گردد.

ـ اما پيوند نخست، زيرا يادآور شديم كه جهان، جهان نظامات و اسباب است و سبب در حدّ ذات فقير است و هر چه دارد از خداست و از قدرت او بهره مى گيرد.

ـ اما عدل الهى، مصون از خدشه است، زيرا انسان فاعل آگاه و مختار است و با اختيار خود قدرت خدا را در مورد نيكى و بدى به كار مى گيرد.