معاصرين شيخاند فهميده مىشود اما نامى از شيخ نيست و شيخ نيز در فهرست در ترجمۀ. سيد و شرح وفات وى از غسل دهندگان او اسمى نميبرد و اصولا ترجمۀ نجاشى و بلكه نام او را در فهرست و رجال و سائر كتب خود نياورده اما در عين حال علامه حلى، شيخ را جزء راويان از نجاشى دانسته است [69] استاد بزرگ ما مرحوم آية اللّٰه بروجردى معتقد بود كه نجاشى در كتاب رجال و بتعبير صحيح تر در «فهرست» خود [1] بتصحيح اشتباهات و اغلاط «فهرست شيخ طوسى» نظر داشته و بدون اينكه نام وى را ببرد يا از او چيزى نقل كند صورت درست مطلب را ذكر كرده است. و بنده بمواردى چند بر خورد كردهام كه از مقايسه اين دو كتاب گفتۀ استاد كاملا تأييد مىشود [2] شبههاى نيست كه نجاشى در رجال عميق تر بوده و تقريبا اين علم

[1]- اين نكته را نيز مرحوم استاد بزرگ آية اللّٰه بروجردى متذكر مىگرديد و از ملاحظه وضع كتاب و مقدمۀ آن نيز كاملا مشهود است كه نجاشى خواسته است مصنفين و كتب اماميه را براى دفع سرزنش مخالفان شيعه كه مىگفتهاند: «إنه لا سلف لكم و لا مصنف.» در اين كتاب گرد آورد. علاوه بر اين، مؤلف در اول جزء دوم ص 157 مىنويسد: «الجزء الثاني من كتاب فهرست أسماء مصنفي الشيعة و ما أدركنا من مصنفاتهم و ذكر طرف من كناهم و ألقابهم و منازلهم و أنسابهم و ما قيل في كل رجل منهم من مدح و ذم.»

فرق رجال و فهرست آن بوده كه در رجال، هدف، معرفى رجال حديث بوده و در فهرست، معرفى مصنفين و آثار آنان گو اينكه غالبا راويان حديث مصنف، و مصنفان، راوى حديث بودهاند فهرستهاى متأخر مانند «كشف الظنون» و «الذريعة» بترتيب نام كتب منظم گرديده اما در سابق فهرستها را بترتيب نام مؤلفين مرتب مىكردند مانند «فهرست ابن نديم» و غير آن بدين معنى كه نام شخص را مىنوشتند با مختصرى از شرح حال وى و آن گاه كتب و آثار او را نام مىبردند و رجال نجاشى از اين قبيل است گو اينكه در فهرست ابن نديم كه در سال 377 قبل از فهرست نجاشى و فهرست شيخ نوشته اين خصوصيت وجود دارد كه براى مؤلفين هر علمى بابى جداگانه منعقد كرده و چه بسا يك شخص بلحاظ اينكه در فنون عديده كتاب تأليف نموده در چند باب نام برده مىشود و بعلاوه اين فهرست آثار همۀ فرق مسلمين بلكه غير مسلمين را در بردارد در صورتى كه «فهرست نجاشى و شيخ طوسى» مخصوص آثار «اماميه» است و به ترتيب حروف الفباء، مؤلفان را، با آثارشان بدون توجه به موضوع كتاب، نام بردهاند.

[2]- مثلا، شيخ طوسى در «فهرست» ص 204 راجع به هشام بن الحكم مىگويد: «. كان هشام يكنى أبا محمد و هو مولى بني شيبان كوفي و تحول إلى بغداد.» و نجاشى در رجال ص 338 مىنويسد:

«هشام بن الحكم أبو محمد مولى كندة و كان ينزل بني شيبان بالكوفة انتقل إلى بغداد سنة 199.» و از اين قبيل تصحيحات در اين كتاب فراوان است و نظر به اينكه نجاشى نام «فهرست شيخ» را در رجال خود آورده پس، تأليف فهرست پيش از رجال وى بوده و حتما در هنگام تأليف بآن مراجعه مىكرده و مورد نظر وى بوده است.

[69]- مقدمۀ رجال شيخ طوسى بقلم علامه سيد محمد صادق آل بحر العلوم نقل از اجازۀ علامه حلى به بنى زهره و نيز خاتمۀ مستدرك ص 510. مقدمۀ تبيان ص أح، اجازات بحار ص 28.