نتيجتا رابطه مذاهب و اديان، بخصوص مذاهب اسلامى در حال نزديكى است. و دانشمندان، با بى طرفى بيشتر و كنجكاوى عميق ترى ارزش علمى مذاهب را مورد مطالعه قرار مىدهند.

در چنين شرائطى بطور حتم، طرز تفكر و روش علمى شيخ طوسى بيش از گذشته باعث اعجاب اهل بصيرت و مردم صاحب نظر مىگردد و بالاخره روزى اين حقيقت پنهان و اين سر مكتوم از پرده اختفا برون خواهد افتاد كه مؤلف ما، با اينكه پيشواى به نام مذهب تشيع و مروج آن، بوده است افق وسيع ترى را نظر انداز خويش قرار داده، انديشۀ نيرومند و قريحۀ تواناى خود را در محيط پهناور جهان اسلام، خارج از مرزهاى مذهب خود، و در قلمرو انديشۀ علماى سائر مذاهب اسلامى به جولان و طيران در آورده و با آنان، مصاف داده است. و از اين لحاظ، شايسته است كه شيخ طوسى را يكى از رجال تقريب و هم زيستى مسالمت آميز بين مذاهب اسلامى و بلكه مبتكر اين امر و گشايندۀ اين در بدانيم. و همين كمالات معنوى و فضائل نفسانى است كه به وى امكان داده است كه از مرزهاى زمان خويش تجاوز نمايد و خود را از آن همۀ زمانها و اعصار و متعلق به همۀ مسلمين قرار دهد.

براى پى بردن به چگونگى و اهميت كتاب مورد بحث و حسن سليقه و ابتكارى كه مؤلف در آن بكار برده ناچاريم قدرى بعقب برگرديم و تحولات فقهى پيش از آن را از مد نظر بگذرانيم.

با يك نظر اجمالى و عطف توجه به سير فقه در مذهب شيعه اماميه اين نكته مسلم مىشود كه فقهاى اين مذهب در پايان قرن سوم و طليعه قرن چهارم هجرى روش ديرين خود را در فقه تغيير داده و شيوۀ تازهاى در تدوين اين علم، پيش گرفتند. پيش از اين تاريخ، كتب فقه اين طائفه، عباره بود از يك سلسله مجموعههاى روايت و حديث اهل بيت طهارت راجع به احكام حلال و حرام و عبادات و معاملات و جز آن، از مباحث فقهى، و طى سه قرن، تدريجا كتابهائى به نام اصل، جامع [1]، نوادر، مسائل و امثال آن، برخى مبسوط و مفصل و برخى مختصر، بطور منظم و مبوب، يا نامنظم و متفرق به همت محدثان و فقهاى مذهب كه عدهاى از آنان در عداد ياران نزديك ائمه (عليهم السلام) بودند فراهم گرديده بود. بعضى از اين كتب

[1] جهت آگهى و اطلاع كامل از خصوصيات اين نوع كتب و بطور كلى سير حديث شيعه در ادوار اولية، به مقالات تحقيق در بارۀ كتاب كافى نوشتهى اينجانب، مندرج در دورۀ اول و دوم نامهى آستان قدس رضوى مراجعه نمائيد.