گردد . و امّا اگر اين ذكر شريف را بى سكونت قلب و طمأنينهء آن و با عجله و اضطراب و اختلال حواسّ گفت ، از آن در قلب اثرى حاصل نشود و از حدّ زبان و گوش حيوانى ظاهرى به باطن و سمع انسانى نرسد و حقيقت آن در باطن قلب محقّق نشود و صورت كماليّهء قلب نگردد كه ممكن الزّوال نباشد .
پس ، اگر أهوال و شدائدى دست دهد ، خصوصا مثل أهوال و سكرات موت و شدائد نزع روح انسانى ، بكلَّى آن ذكر را فراموش كند و از صفحهء دل آن ذكر شريف محو شود ، بلكه اسم حق تعالى و رسول ختمى ( ص ) و دين شريف اسلام و كتاب مقدّس الهى و ائمّهء هدى ( ع ) و ساير معارف را كه به قلب نرسانده فراموش كند و در وقت سؤال قبر جوابى نتواند دهد ، تلقين را نيز به حال او فايده اى نباشد ، زيرا كه در خود از حقيقت ربوبيّت و رسالت و ديگر معارف اثرى نمىبيند ، و آنچه به لقلقهء لسان گفته بود و در قلب صورت نگرفته بود از خاطرش محو شود و او را نصيبى از شهادت به ربوبيّت و رسالت و ديگر معارف نخواهد بود .
و در حديث است كه يك طايفه از امّت رسول اكرم صلَّى اللَّه عليه و آله و سلم را كه وارد جهنّم مىكنند ، از هيبت مالك جهنّم اسم پيغمبر را فراموش مىكنند ، با آنكه در همان حديث است كه آنها اهل ايمان هستند و قلوب آنها و صورتهاى آنها از نور ايمان درخشان و متلألى است . [1] جناب محدّث عظيم الشّأن مجلسى رحمه اللَّه در مرآت العقول در شرح حديث شريف كنت سمعه و بصره فرمايد : « كسى كه چشم و گوش و ديگر اعضاى خود را در راه اطاعت حق تعالى صرف نكند ، داراى چشم و گوش روحانى نشود و اين چشم و گوش ملكى جسمانى در آن عالم نرود و در عالم قبر و قيامت بى گوش و چشم باشد ، و ميزان سؤال و جواب قبر آن اعضاء روحانى است . » انتهى حاصل ترجمته . [2] .

[1] - علم اليقين . ج 2 ، ص 1039 . .
[2] - مرآة العقول ، ج 10 ، ص 392 . .