محركه شهوانيه و غضبيه و قوتهاى محرك اعضاء است و هريك از اين قوتهائى كه ياد نموديم فاعل بآلت است و ممكن نيست جز اينكه چنين باشد و هيچ يك از اين قوت‌ها مفارق (از ماده) نيست.

از اين قوتها است قوت عقل عملى كه بدان استنباط شود آنچه واجب است فعلش از اعمال انسانى و از جمله قوتهاى نفس قوت تعليمى است و آن قوتى است كه بدان تمام و كامل شود جوهر نفس و جوهرى عقلى بالفعل گردد و براى اين عقل مراتبى است كه يكبار هيولانى و بار ديگر عقل بالملكة و يكبار عقل مستفاد شود و اين قوت كه ادراك مى‌نمايد معقولات را جوهرى است بسيط و جسم نيست و خارج از قوت بفعل نشود و عقل تام نگردد مگر بسبب عقل مفارق و آن عقل فعال است كه او را بفعليت رسانده‌

10- تجرد نفس و بقاء بعد الموت‌

جائز نيست معقولات متحيز در شي‌ء متحيز (محتاج بمكان) و يا ذى وضع باشد با آنكه او مفارق از ماده است و باقى مى‌ماند بعد از موت بدن و در او قوت و صلاحيت قبول فساد نيست و او جوهرى است احدى الذات و اوست انسان حقيقى و او راست قوت‌هائى كه منبسط مى‌شود در اعضاء و ظهورش از بخشنده صور (تعالى و تقدس) است هنگامى ظاهر شود چيزى كه صلاحيت داشته براى قبول او و آن چيز بدن است كه چون ظاهر شد استحقاق ظهور آن جوهر مجرد را (نفس ناطقه) دارد و آن چيز جسد و روحى است كه در قلب است از اجزاء بدن و اوست موضوع نخستين براى نفس و جائز نيست وجود نفس قبل از بدن چنانكه افلاطون گفته و جائز نيست انتقال نفس از جسدى ديگر چنانكه تناسخى‌ها گويند و نفس را بعد از بدن سعادتها و شقاوتها است و اين احوال براى نفوس بسى متفاوت است و آن امورى است كه نفس آن را استحقاق دارد و از روى وجوب و عدل چنين باشد چنانكه انسانى صحت و تدبير بدن را نيكو مراعات كند و از اين جهت از مرض ابا و امتناع دارد و توفيق در امور بدست خداوند تعالى است و هركسى به آنچه برايش آفريده شده آماده و مستعد و موفق شود و عنايت خداى تعالى بجميع اشياء احاطه دارد و متصل است به هركدام از آنها و هرچه متكون شود بقضاء إلهى است زيرا شرور بر سبيل تبعيت چيزهائى كه شرورى به ناچار دارند مى‌باشد و آن شرور بكائنات فاسده مى‌رسد و آن شرور بالعرض ستوده و محمود است چه اگر آن شرور نباشد خيرات كثيره دائمه وجود حاصل نكند و اگر خير كثير در هر چيزى از او براى شر اندك كه لا بد به است فوت شود شرور چنين صورت بيشتر خواهد بود تمت عيون المسائل و الحمد لولى الحمد و الصلاة على اشرف الخلق محمد و آله الطاهرين و سلم تسليما كثيرا كثيرا.

اين رساله در اثبات صانع و صفات واجب و فاعليتش بعلم و ترتيب صوادر و وحدت‌