ادراك مى‌كنند و نه ادراك و مدرك خود را.

چشم نه خود را مى‌بيند و نه بينايى خود را و نه مبصر خود را. چشم به هنگام رويارويى با اشياى نورانى و در شرايط مخصوص، تنها تصوير يا شبحى از آنها را در نزد خود منعكس مى‌كند. از اين تأثّر و انفعال چشم، به وسيله اعصاب رابط، گزارشى به مغز مى‌رسد و منطقه بينايى آن، متأثّر مى‌شود. پس از اين‌همه فعل و انفعال‌هاى اسرارآميز و كارهايى كه به وسيله چشم، مغز، اعصاب حسى و رابط صورت مى‌گيرد و تأثيراتى كه امواج نور بر شبكه پيچيده چشم وارد مى‌كنند، كار بينايى تحقّق پيدا مى‌كند؛ ولى بيننده كيست و چيست؟ آيا امواجى از نور است كه چشم را تحت تأثير قرار مى‌دهند؟ آيا چشم و پرده‌هاى ظريف آن، بينندگى دارند؟ آيا اعصاب حسى و حركتى كار بينايى را برعهده دارند؟ آيا مغز است كه با فعل و انفعال‌هاى خود، شى‌ء خارجى را مى‌بيند؟

حقيقت اين است كه هيچ‌كدام از اينها در خور اين نيستند كه عهده‌دار وظيفه بينايى باشند. همه اينها علت‌هايى اعدادى‌اند كه نفس را براى اين‌كه صورتى از شى‌ء مبصر را در نزد خود ابداع كند، آماده مى‌سازند؛ صورتى كه در حكايت و كاشفيّت، آن‌قدر قوى و نيرومند است كه بيننده خيال مى‌كند كه ميان او و شى‌ء مبصر، واسطه‌اى در كار نيست و گويى خود او را دريافته است، نه صورت او را.

فلاسفه، صورت مدرك را معلوم بالذات و شى‌ء خارجى را معلوم بالعرض ناميده‌اند؛ ولى بايد توجه داشت كه مدرك بالذات از جهتى فانى در مدرك و از جهتى فانى در مدرك بالعرض است. گويى در هنگام ادراك، هرچه هست، خود مدرك است و خود مدرك؛ يعنى ادراك‌كننده جز خود و مدرك بالعرض خود، چيز ديگرى ادراك نمى‌كند.

با ملاحظه فلسفى و دقّت عقلى است كه ما ميان مدرك و مدرك بالذات و مدرك بالعرض فرق مى‌گذاريم و اگر از دقّت عقلى، علمى و فلسفى صرف‌نظر كنيم، چيزى به نام مدرك بالذات، براى ما مطرح نيست.