از آن محروم نمى‌ماند. شريف‌ترين چيزى‌كه به هيولا تعلّق مى‌گيرد، نفس ناطقه است. جايز نيست كه نفس‌هاى ناطقه با بدن‌ها يا بدون بدن‌ها، به‌طور دفعى موجود شوند. بنابراين، برحسب ادوار و اكوار و به حسب استعدادها، نفس‌هاى آدمى طى قرن‌هاى پى‌درپى كم‌كم موجود مى‌شوند و به سوى پروردگار خود باز مى‌گردند. [1]

مقتضاى آيه شريفه‌ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ‌ [2] همين است كه تمام نفس‌ها، بازگشت به خداوند داشته باشند.

نكته‌

خواجه در پايان توضيحات خود درباره قضا و قدر مى‌فرمايد:

و الجواهر العقليّة و ما معها موجودة في القضاء و القدر مرّة واحدة باعتبارين، و الجسمانيّة و ما معها موجودة فيهما مرّتين؛ [3]

جواهر عقلى و هرچه با آنهاست، يك‌بار در قضا و قدر به دو اعتبار موجودند و صور جسمانى و هرچه با آنهاست، دو بار در قضا و قدر، موجودند.

حكيم سبزوارى در توضيح كلام خواجه و توجيه آن، مى‌گويد:

مقصود اين است كه همه جواهر عقلى در علم بارى تعالى به نحو اجمال موجودند و همين، قضاست و چون اين علم اجمالى عين كشف تفصيلى است، قدر است ... اين‌كه وجود جواهر عقلى در قضا و قدر، يك بار است، براى اين است كه تفاوت ميان مجمل و مفصّل، در نحوه ادراك است، نه به مدرك. و اما صور جسمانى هم در قضا به وجود اجمالى موجودند و هم در قدر، به وجود تفصيلى. [4]

[1] . ر. ك: التلويحات، پژوهشگاه علوم انسانى 1380 تهران، ص 76؛ تصحيح هانرى كربن.

[2] . بقره (2) آيه 56.

[3] . الاشارات و التنبيهات، ج 3، ص 317.

[4] . الحكمة المتعالية فى الاسفار الاربعة العقليّه، ج 7، ص 75- 76.