مرتبه‌هاى علم‌

با يك نگاه اجمالى روشن مى‌شود كه علم داراى سه مرتبه است:

1. علم واجب الوجود

واجب الوجود، هم عالم به ذات و هم عالم به ماسواى ذات است. علم او به ذات، عين ذات و علم حضورى است و چون ذات او برترين است، علمش به ذات نيز برترين است.

بديهى است كه در مرتبه علم به ذات، ادراك، مدرك و مدرك، هر سه برترينند؛ چرا كه هر سه يك چيزند.

توضيح اجمالى درباره علم به ماسوا

از نظر شيخ الرئيس، علم واجب الوجود به ماسواى ذات، نه عين ذات است و نه عين ماسواى ذات؛ ولى همين هم به لحاظ ادراك، مدرك و مدرك برترين است؛ چرا كه ادراك، عقلى است، نه حسى، خيالى و وهمى و مدرك، ذات بى‌مانند اوست كه نه تنها در ذاتش بى‌نياز از غير است، بلكه در علم و ادراك و ديگر كمال‌هاى ذات نيز بى‌نياز از غير است و مدرك نيز برترين است؛ چرا كه معقول است، نه محسوس و نه متخيّل و نه موهوم. او مدرك‌هاى خود را از راه علم به علت، ادراك مى‌كند و نه از راه علم به معلول كه نخستين، تام و تمام و برترين و دومين، ناقص و ناتمام و فروترين است و چون ذات او علت تام است و علم تام به علت، مقتضى علم تام به معلول است، محال است كه معلول‌ها خود را به نحو تام و تمام ادراك نكنند. او نه تنها علم تام به ذات خود دارد، بلكه به تمام علت‌هايى كه در سلسله طولى قرار گرفته‌اند نيز علم تام دارد. بنابراين، به معلول‌هاى آنها هم علم تام دارد.