كلّ واحد من الوجهين قد يجوز أن يحصل من سبب عقليّ مصوّر لموجود الصّورة في الأعيان، أو غير موجودها بعد في جوهر قابل للصّورة المعقولة؛

هر يك از دو قسم فعلى و انفعالى جايز است كه از سببى عقلى باشد كه صورت موجود در خارج را در جوهرى كه صورت معقول را مى‌پذيرد، تصوير كند.

شيخ الرئيس تعبير به «تصوير» كرده و فيّاض صورت‌هاى علمى فعلى و انفعالى را «مصوّر» ناميده است. مقصود او همان افاضه صورت علمى است. در حقيقت، مصوّر با افاضه صورت علمى به قابل، تصويرگرى كرده است. در قرآن كريم هم فعل تصوير به خداوند قدير، نسبت داده شده است. [1] بى‌شك، منظور از تصوير، افاضه صورت است.

علم حصولى ذاتى‌

همان‌گونه كه نفس، قابل صورت‌هاى عقلى است، واجب الوجود و سلسله عقول طولى و مجرّدات تامّ، نيز فاعلند. نه تنها فاعل صورت‌هاى عقلى‌اى كه نفس آنها را مى‌پذيرد؛ بلكه فاعل صورت‌هاى عقلى‌اى كه- به قول مشّاييان- در ذات خود آنها مرتسم است، نيز مى‌باشند.

از نظر مشّاييان، واجب الوجود، هم فاعل صورت‌هاى مرتسم خويش است و هم قابل آن. عقول نيز چنينند و البته اين مطلب، منشأ اشكال و بلكه اشكال‌هايى شده است كه در جاى خود مطرح خواهد شد. [2]

شيخ الرئيس درباره اين قسم از علم حصولى- كه برخاسته از ذات مجرّدات تامّ است- مى‌گويد:

[1] . صَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ*، فاطر (35) آيه 64.

[2] . ر. ك: همين نمط، فصل هفدهم.