علم فعلى، متبوع و علم انفعالى، تابع معلوم است. در علم فعلى، عالم بدون تأثّر از شى‌ء خارجى، صورت علمى خود را ابداع مى‌كند؛ ولى در علم انفعالى، عالم متأثّر از خارج و منفعل است و اگر شى‌ء خارجى، محقّق نباشد و ادراك‌كننده را تحت تأثير خود قرار ندهد، علم و ادراكى براى او به دست نمى‌آيد.

شيخ الرئيس درباره علم حصولى انفعالى مى‌گويد:

الصّور العقليّة قد يجوز بوجه مّا أن تستفاد من الصّور الخارجيّة. مثلا كما تستفيد صورة السّماء من السّماء؛

صورت‌هاى عقلى گاهى به گونه‌اى است كه از صورت‌هاى خارجى استفاده مى‌شود.

مانند اين‌كه صورت آسمان را از آسمان استفاده مى‌كنى.

روشن است كه در ادراك‌هاى حسى، حواسّ ما تحت تأثير اشياى خارجى قرار مى‌گيرند. بنابراين، ادراك‌هاى حسى ما- اگر نگوييم هميشه- اغلب، تحت تأثير اشياى خارجى بوده و انفعالى است.

ممكن است خود نفس هم جعل صورت كند و آن‌را در ادراك حسى ظاهر سازد.

گاهى انسان، صورتى را مى‌بيند يا صدايى را مى‌شنود يا محسوس‌هاس ديگرى را احساس مى‌كند كه واقعيّت خارجى ندارد. در اين‌گونه موارد، نمى‌توان ادراك را ادراك انفعالى ناميد؛ بلكه ادراك انسان، ادراك فعلى است.

هنگامى‌كه شى‌ءاى در برابر قوّه بينايى قرار مى‌گيرد، صورتى از آن در چشم منعكس مى‌شود، گزارش آن به وسيله عصب رابط به مغز مى‌رسد و در منطقه بينايى مغز، فعل و انفعالى صورت مى‌پذيرد. در اين مرحله است كه نفس با حصول اين مقدّمات و فراهم شدن اين علل اعدادى، صورت شى‌ء خارجى را ابداع مى‌كند.

به عقيده روان‌شناسان، ما اگر همان فعل و انفعال مغزى را به وسيله امواج الكتريكى در مغز پديد آوريم، چشم همان صورت‌هايى را كه قبلا از راه انفعال و تأثّر از شى‌ء خارجى ديده بود، مى‌بيند. بنابراين، نبايد نام اين ادراك را ادراك انفعالى نهاد؛