اسم الکتاب : تجريد شرح نمط هفتم از كتاب الاشارات و التنبيهات المؤلف : بهشتى، احمد الجزء : 1 صفحة : 154
است، نه آنكه علم، عارض و كيف نفسانى باشد و نفس، موضوع عرض، و علم
و عالم، عارض و معروض باشند؛ مانند جسم و بياض.
خلاصه نظر اين حكيم يونان كه بسيارى از حكماى ما و صدرالمتألّهين نيز
در كتاب كبير خود- اسفار- رأى او را صواب دانستهاند، آن است كه خداى آفريننده
موجودات عالم- كه هر چيز را از مقوّمات و اجزايى آفريده، نفس ناطقه انسان را از
جوهر علم و صور ادراكى، خلق فرموده و اصل ذات انسان، علم و دانش است و اين قول را
حركت جوهرى به خوبى روشن ساخته كه طفل انسانى، نخست انسانيّتش ضعيف و ناتوان است و
هرچه در مقام علم و هوش او- بالطّبيعة و الفطره يا بالنّظر و الاكتساب- افزوده
شود، حقيقت انسانيّت وى قوىتر و تواناتر مىگردد. گويى صور علمى و دانش و فكرت و
هوش، خشت و گل عمارت جان انسانى است و كاخ رفيع مقام انسانيّت را تدريجا حصول صور
علمى بيان مىكند. هرچه در مقام علم بالاتر رود- البته بيشتر علوم عقلى و الهى-
اين كاخ ناطقه عالىتر و روح بزرگتر و قوىتر و كاملتر گردد. پس علم، امر عرضى-
كيف نفسانى و غيره- نيست؛ بلكه جوهر نفس ناطقه در نفس و جوهر عقل مجرّد، در عقل
است. منتهاى امر، علم در عقول مجرّده، در اصل آفرينش با آنهاست كه وجود آنها
ابداعى است و جواهر ابداعى عالم، تدريجى الحصول و متحرّك الوجود نيستند. اما جوهر
نفس، تدريجى و متجدّد و متحرّك الوجود است. به هر قدمى كه در علم و دانش، به فطرت
و اكتساب برمىدارد، مرتبهاى از وجود او انشا شود، تا آنكه به مقام عقل بالفعل و
عقل فعّال رسد و به عالم جواهر قدسى، در قوس صعود با حركت جوهرى وصول يابد و آنجا
خود جوهر عقلى شود.
خلاصه اين حكيم، بين عاقل كه جوهر نفس است با معقول كه صور مدركه
است، اتحاد قائل است و بنابر قول به اتحاد عاقل و معقول، صور ذهنيّه، عارض بر نفس
نيست، تا كيف نفسانى و عرض باشد، بلكه عين جوهر نفس است.
[1]