مى‌گردد؟ در فرض اوّل، مغايرت آنها مفهومى و وحدت آنها مصداقى است و در فرض دوم، هم به لحاظ مفهوم و هم به لحاظ مصداق، مغاير يك‌ديگرند.

شيخ الرئيس اين مسئله را طى شش فصل- از فصل هفتم تا دوازدهم- بيان كرده است.

تاريخچه مسئله و دليل آن‌

به فرمايش خواجه طوسى، مسئله اتحاد عاقل و معقول، پس از ارسطو در ميان مشّاييان اشتهار يافته‌ [1] و چنان‌كه شيخ الرئيس در فصل دهم اشاره كرده است، پرچمدار نظريّه اتحاد عاقل و معقول فرفوريوس‌ [2] بوده كه خود به تصنيف كتابى مستقل در اين‌باره پرداخته و مورد توجه پيروان حكمت مشّا قرار گرفته و همواره ستايشگر آن بوده‌اند.

شيخ الرئيس كتاب مبدأ و معاد را بر مذاقّ مشّاييان نگاشته و در آن‌جا در فصلى درباره اين‌كه واجب الوجود، عقل، عاقل و معقول است، سخن گفته و استدلال مشّاييان را تقرير كرده و با آنها مخالفت نكرده است؛ ولى در كتاب اشارات- كه گويا آخرين كتاب اوست و در آن، نظريّات ويژه خود را آورده است- بى‌آن‌كه به استدلال ايشان توجهى كند، به ابطال نظريّه آنها پرداخته و گاهى تعبيرهايى بر قلمش جارى شده كه با شأن و مقام او سازگار نيست.

استدلال مشّاييان، مطابق آن‌چه در كتاب مبدأ و معاد شيخ الرئيس آمده، [3] چنين است:

[1] . ر. ك: شرح خواجه بر همين فصل (شرحى الاشارات، ج 2، ص 66).

[2] . درباره فرفوريوس و شخصيّت تاريخى او در فصل دهم سخن خواهيم گفت.

[3] . كتاب مبدأ و معاد، نتيجه دو علم مهم ما بعد الطّبيعه و طبيعيّات است؛ چرا كه اوّلى انسان را با مبدء المبادى و انتساب سلسله طولى و عرضى موجودات به او و دومى با بقاى نفس و معاد آشنا مى‌سازد.