در معرفت آخرت‌

بهشت و دوزخ كالبدى و روحانى‌

بدان كه حقيقت آخرت هيچ كس نشناسد تا حقيقت مرگ اول نشناسد، و حقيقت مرگ نداند تا حقيقت زندگانى نداند، و حقيقت زندگانى نداند تا حقيقت روح نداند؛ و معرفت حقيقت روح، معرفت حقيقت نفس خود است كه بعضى از آن شرح كرده آمد [1].

و بدان كه از پيش گفته آمد كه آدمى مركب از دو اصل است: يكى روح و يكى كالبد، روح چون سوار است و كالبد چون مركب. و اين روح را در آخرت به واسطه كالبد حالتى است و بهشتى و دوزخى است. و وى را [2] به سبب ذات خود نيز حالتى است، بى‌آنكه قالب را در آن شركتى بود. و وى را براى قالب نيز بهشتى و دوزخى است، و سعادتى و شقاوتى است. و ما نعيم و لذت دل را كه بى‌واسطه قالب باشد، نام، بهشت روحانى مى‌كنيم، و رنج و الم و شقاوت وى را كه بى‌قالب بود، آتش روحانى مى‌گوييم. اما بهشت و دوزخ كه‌ [3] قالب در ميان باشد، آن خود ظاهر است؛ و حاصل آن، انهار و اشجار و حور و قصور و مطعوم و مشروب و غير آن است، و حاصل دوزخ آتش و مار و كژدم و زقّوم و غير آن. و صفت اين هر دو در قرآن و اخبار مشهور است، و فهم همگنان آن را دريابد. و تفصيل آن در كتاب «ذكر الموت» از كتب احياء گفته آمد؛ و اينجا بر اين اقتصار كنيم كه حقيقت مرگ شرح كنيم و به معنى بهشت و دوزخ روحانى اشارت كنيم؛ كه اين هر كس نشناسد.

[1] . كرده شد.

[2] . روح را.

[3] . هنگامى كه.