- 2- كتب اجتماعى و روح ملّت‌

متغيّرات گوناگونى روح يك ملّت را مى‌آفريند، روحى كه پديده‌هاى اجتماعى متناسب را به وجود مى‌آورد. به علاوه عوامل شناخته شده‌اى همچون اقتصاد، سياست و فرهنگ عوامل ناشناخته ديگرى نيز در ميان است كه شايد نزد بسيارى اساسى شمرده نشود، ولى در آفرينش اين روح كه زندگى جامعه را رنگ كلّى مشخّصى مى‌بخشد سهيم است.

محيط جغرافيايى كه مونتسكيو در كتاب معروف خود «روح القوانين» بر آن تأكيد بسيار دارد، تجربيات فراوان اندوخته تاريخى در فرهنگ امّت، ضرب‌المثلهاى مردمى، فولكلور و عرفهاى آن و نيز طبيعت پيوند ميان ملّت و ديگر ملل اطراف آن خواه اين پيوند مثبت و يا منفى باشد، و ديگر عوامل آشكار و مؤثّر بيرونى كه در چهره بازتابهاى مناسب كه معمولًا نشانه‌هايى روشن هم ندارند ظاهر مى‌شوند، همه اين عوامل غير ارادى- به علاوه نقش اصلاح طلبان، و جمعيتهاى متنوّع و نقش اقدامات فردى- همه و همه در جمع، روح ملّت و رنگ كلّى آن را مى‌آفرينند.

بدون ترديد جامعه‌شناسى در كشف اين روح و سنجش رويكردهاى آن نقش داشته است و بدين ترتيب در شناخت متغيّراتى كه يكى از دو بُعد حركت تاريخ شمرده مى‌شود شركت جسته است، بُعد ديگر، همان اصول جاودانه‌اى است كه در ميان ملّتها تفاوتى نمى‌يابد.

بدين ترتيب رنگ هر ملّتى با اين دو خط تفاوت مى‌يابد؛ خطّى كه از نسبت نيروى يك متغيّر در قياس با ديگر متغيّرات، اثر مى‌پذيرد و خطّى كه از پيوند ميان متغيّرات در كل، و ميان عوامل ثابت (اصول) و ميزان تعهّد ملّت به اين عواملِ ثابت يا درپى متغيّرات به راه افتادن، تأثير مى‌گيرد.

در اينجا به بيان پاره‌اى مثالهاى توضيحى مى‌پردازيم: