يَا أَيُّهَا الْإِنسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى‌ رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلَاقِيهِ‌ [1].

«اى انسان تو به سوى خدايت كوشنده‌اى، پس او را ملاقات خواهى كرد.»

اين كوشش و سختى از براى چيست و از كجا آغاز مى‌شود و به كجا منتهى مى‌گردد؟

اگر آدمى مجبور آفريده شده پس مفهوم تكريم چيست؟ و انسان مجبور است، خدا او را به كدام سو هدايت كند؟ چرا؟ و جايگاه اين آفرينش كه در بهترين صورت و نظام انجام گرفته در انسان ماشينى مجبور كجاست؟

تمامى اينها پرسشهايى هستند كه در محافل كسانى كه معتقدند آدمى مجبور است و يا تابع چيرگى عوامل محيط خود مى‌باشد پاسخى مى‌يابند. همه مكاتب و فلسفه‌هاى بشرى قدرت، كرامت، آزادى و مسؤوليت انسان را در برابر خدا، خويشتن و موجودات تابع او از وى مى‌ستاند.

بنابر اين يكتا پرستى به مردم آزادى و ارجمندى مى‌بخشد، در حالى كه شرك به خداوند عزّ وجلّ به عبوديت و بردگى انسان در برابر طبيعت، اعتقاد به حتميت و چيرگى عواملى مى‌انجامد كه انسان را در بر گرفته و او را به موجودى خوار و به مفهوم‌دقيق كلمه بدل مى‌كند واين مخلوق‌ارجمند از چارپايان هم گمراهتر مى‌شود:

أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَكْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ أَوْ يَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلَّا كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلًا [2].

«يا گمان مى‌كنى بيشتر آنها مى‌شنوند يا مى‌انديشند، آنها نيستند مگر چون چار پايان بلكه گمراهتر.»

موجود آزاد

بحث از منتفى دانستن جبر از انسان و مقهور بودن او، ما را به بحث پيرامون‌