چكيده سخن‌

ياد و ذكر خدا ارزشى ايمانى و ميراث درك اسماء خداست كه در دلها آرامش برمى‌انگيزد و آن را از وسوسه‌هاى شيطانى و طوفانهاى هوى و هوس باز مى‌دارد. مؤمن، هيچگاه ذكر خدايش را كنار نمى‌نهد، مگرنه اين است كه مؤمن رحمت خدا را مى‌طلبد؟ مؤمن به هنگام ذكر خدا، نعمتهايى را به ياد مى‌آورد كه با خلقت او و روزى رساندن بدو آغاز شده و با هدايت و رستگاريش ادامه يافته‌اند، چنانكه از دست دادن آن را نيز به ياد مى‌آورد. از همين رو به نعمت، سرمست نمى‌شود، و به گاه از دست دادن پاره‌اى از نعمتها شكيبايى در پيش مى‌گيرد.

از كرانه‌هاى ذكر الهى تسبيح اوست، پس مؤمن در هر وضعيّتى كه او را برانگيزاند، و يا حالتى كه در آن گذران كند، و يا معصيتى كه آن را مرتكب شود، خدا را تسبيح گويد.

و باز از كرانه‌هاى ياد خدا قيام مؤمنين در شب است، آنگاه كه به هنگام خواب ديدگان، به تهجّد برمى‌خيزند و با خدايشان به نجوا مى‌پردازند، و توشه تقوى و يقين بر مى‌گيرند.

و باز از كرانه‌هاى ذكر، استغفار است، كه نشانه بازگشتن به سوى او پس از دور شدن از خدا بر اثر گناهان مى‌باشد.

هنگامى كه عظمت آفرينش در دل مؤمن، آشكار مى‌شود عظمت خدا در دل و زندگى او جلوه مى‌يابد و ديگر هر چيزى در نظر او خُرد به نظر مى‌رسد. مؤمن، خدا را حمد مى‌كند و اين زمانى است كه نعمتهاى او را به خاطر مى‌آورد تا مبادا سرمستى، وجودش را در برگيرد.

فروتنى، بالاترين درجات ذكر است، زيرا به مفهوم خشوع دل به هنگام ذكر و ياد خدا مى‌باشد كه نشانه آن تسليم در برابر خداوند سبحان است.