انسان و حتّى تبديل ارزشها تا به آن جاست كه رذالت، فضيلت شمرده مى‌شود و نتيجه نظريه عكس، آن است كه همه خطاهاى انسان به ترتيب نسبت داده مى‌شود و از عوامل متضادّ ذات بشر و در نتيجه عدم واقعيّت ذات بشر غفلت مى‌شود.

انسان بر اساس نظريه اسلام كاملًا مختار نيست، بلكه عوامل وراثتى و تربيتى و حتّى عامل مبارزه براى حيات نيز دخالت دارد كه گاهى سمت‌گيرى خاصى را تحميل مى‌كنند چنانچه يكباره مجبور هم نيست و عامل عقل در كار است كه گاهى موجب مى‌شود عليه عوامل فساد بشورد و همين عقل «موهبتى» است كه در انسان ريشه دارد و او را به موجودى بر خوردار از تمدّن تبديل مى‌كند كه نه جبرى در كار اوست و نه تفويضى بلكه حدّ وسطى ميان اين دو است.

اخلاق در قرآن‌

در اين جا جنبه ارشادى فلسفه قرآن در روانشناسى باقى مانده است كه قرآن در اين زمينه بار ديگر دو گانگى پديده‌ها را يادآور مى‌شود و اين كه همه پديده‌ها ذاتاً و اصلًا محاط در عدم، عجز و جهل هستند و در پرتو مواهب و عطاياى الهى است كه از وجود، قدرت و شناخت برخوردارند و هنگامى كه اين حقيقت بزرگ در روح و روان منعكس مى‌شود و به سطح ارشاد هدايت نزول مى‌كند اخلاق فاضله را در شخصيّتى جلوه گر مى‌بينيم كه منعكس كننده حقيقت‌