اسم الکتاب : دانشنامه مهدویت و امام زمان عجل الله تعالی فرجه المؤلف : جمعی از نویسندگان الجزء : 1 صفحة : 564
کمال الدین و تمام النعمة
در بین کتابهای حدیث - که از پیشینیان به دست ما رسیده - کمتر کتابی
است که از شهرتی به سان «کمالالدین و تمامالنعمة» برخوردار باشد. این
کتاب در موضوع غیبت و طول عمر امام مهدیعلیه السلام نوشته شده و بسیاری از
نصوص و احادیث مربوط به این مبحث با ترتیبی خاصّ به همراه براهینی متین،
درج گردیده است. مؤلف کتاب شیخ فقیهان و رئیس محدثان شیعی، ابوجعفر
محمدبن علی بن حسین بن بابویه قمی (م 381 ه) معروف به شیخ صدوقرحمه الله
است که اکثر علمای امامیّه کلام او را مانند نص منقول و خبر مأثور
میدانند. [1] . تألیفات شیخ صدوقرحمه الله بالغ بر سیصد مجلد کتاب و رساله بوده است که برخی از آنها اکنون در دسترس است. [2] . «کمالالدین
و تمام النعمة» نام کتابی است که شیخ صدوقرحمه الله در اواخر عمر خود
تألیف کرده است. این کتاب در شهر نیشابور تألیف شده که در قرون اولیّه
اسلامی از شهرهای بزرگ ممالک اسلامی به شمار میآمد و جمعیت آن بالغ بر یک
میلیون تن بوده است. در آن روزگار بیشتر کسانی که نزد شیخ رفت و آمد
میکردند، در امر غیبت متحیّر بوده و در امر قائمعلیه السلام شبهاتی
داشتهاند! شیخ صدوقرحمه الله همت خود را مصروف الارشاد آنان و بازگرداندن
ایشان به راه حق و صواب مینمود تا آنکه شیخ نجمالدین ابوسعید محمدبن حسن
بن محمدبن احمدبن علی بن صلت قمی را ملاقات میکند. او چندی در بخارا
اقامت داشته و تحت تأثیر گفتار و ایرادات یکی از بزرگان فلاسفه و منطقیین
بخارا، در موضوع غیبت و انقطاع اخبار قائمعلیه السلام دچار حیرت و تردید
شده بود! شیخ صدوقرحمه الله در اثبات امامعلیه السلام و غیبت او مباحث و
فصولی را یاد آور شده و اخباری درباره غیبت امام از پیامبر اکرمصلی الله
علیه وآله و ائمه هدیعلیهم السلام نقل میکند که شک و ارتیاب وی را زایل
میسازد. شیخ نجم الدین از شیخ صدوقرحمه الله درخواست میکند که کتابی در
این معنا تألیف کند و شیخ هم به او وعده میدهد که اگر خداوند اسباب رجوع
وی را به وطن و محل استقرارش (ری) را فراهم سازد، آن کتاب را بنویسد. اما
او در عالم رؤیا امام مهدیعلیه السلام را میبیند که در طواف خانه خدا به
وی خطاب میفرماید: «چرا در باب غیبت کتابی نمینویسی و غیبتهای انبیا را
در آن ذکر نمیکنی؟» و او گریان از خواب بیدار میشود و در بامداد همان
روز، به تألیف کتاب «کمالالدین» اقدام میکند. کتاب از یک مقدمه نسبتاً
طولانی و 55 فصل تشکیل شده است. مقدمه کتاب - که برخی آن را باب اوّل کتاب
به حساب آوردهاند - حدود یک پنجم کتاب را تشکیل داده است و شامل مباحثی
کلامی در اثبات درستی عقیده امامیّه در باب امام قائمعلیه السلام و پاسخ
به شبهات زیدیه و اسماعیلیه و سایر فرق اثنی عشریه است. این مقدمه برآن
دلالت داردکه شیخ صدوقرحمه الله نهتنها درمیدانروایت احادیث؛ بلکه در
درایت حدیث و استدلال کلامی، عالمی کم نظیر بوده است. کتاب با عنوان
غیبت ادریس پیامبرعلیه السلام آغاز میشود و بعد از آن غیبت حضرت نوحعلیه
السلام، صالح، ابراهیم، یوسف و موسیعلیهم السلام ذکر میگردد، بعد از آن
غیبت حجج الهی - که مابین موسی کلیم و عیسی مسیح، بودهاند - سخن به میان
آمده است. آن گاه بشارت عیسی مسیح به پیامبر اکرمصلی الله علیه وآله بیان
شده است. خبر سلمان فارسی، قیس بن ساعده ایادی، و تبع، عبدالمطلب،
ابوطالب، سیف بن ذی بزن، بحیرای راهب، و خالد بن اسید، ابوالمویهب راهب،
سطیح کاهن، یوسف یهودی، داوس بن حواس، و زید بن عمرو بن نفیل ابواب دیگر
کتاب است. بعد از آن علت احتیاج مردم به امام و استدلال کلامی شیخ
صدوقرحمه الله در این باب آمده است. یکی از ابواب طولانی کتاب با عنوان
«اتصال وصیت از زمان آدمعلیه السلام تا روز قیامت» حاوی 65 حدیث است که
در پایان آن بحثی در معنای عترت و آل و اهل آمده است. نصوصی که بر اثبات
دوازدهمین امام شیعه رسیده، ابواب دیگر کتاب را تشکیل داده است. در ادامه
درباره کسی که منکر قائمعلیه السلام باشد و اینکه امامت پس از حسن و
حسینعلیهما السلام در دو برادر جمع نمیشود و روایتی که درباره نرگس خاتون
وارد شده است و میلاد قائمعلیه السلام و کسانی که قائمعلیه السلام را
دیدار کردهاند و علت غیبت و توقیعات وارده از قائم و طول عمر و حدیث دجّال
و معمرون ذکر شده است. ابواب پایانی شامل ثواب منتظر، نهی از تسمیه،
علامات ظهور و نوادر کتاب است. و استدلال شیخ صدوقرحمه الله بر عدم فترت
بین رسولان نیز در پایان کتاب و در همین باب آمده است. نام کتاب کمالالدین و تمامالنعمة از آیه شریفه قرآن کریم گرفته شده که در آن آمده است: «اَلیَوْمَ
اَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَاَتمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَرَضِیتُ
لَکُمُ الاِسْلامَ دِیناً» [3] ؛ «امروز دین را برایتان کامل ساختم و نعمتم
را بر شما تمام کردم و از اسلام به عنوان دین بر شما خشنودم». و چون
کمال دین در ولایت و امامت علیعلیه السلام است و کمال امامت نیز در وجود
مسعود دوازدهمین وصی پیامبر اکرمصلی الله علیه وآله تحقق مییابد، از این
رو شیخ صدوقرحمه الله نام کتاب گرانقدر خود را کمالالدین و تمامالنعمة،
گذاشت و اینکه برخی از محدثان نام کتاب را «اکمالالدین و اتمام النعمة»
گزارش کردهاند، از آن رو است که ارتباط نام کتاب و آیه شریفه کاملاً
نمایان باشد. اما از آن جهت که شیخ صدوقرحمه الله در صدد اکمال دین و
اتمام نعمت نبوده، بلکه قصد او اخبار از کمال دین و تمام نعمت است و در
بسیاری از نسخههای خطی و تمامی چاپهای کتاب نیز نام کمالالدین و تمام
النعمة بر روی کتاب ثبت است، ما نیز آن را برگزیدیم. در پایان گفتنی است
که از اموری که در ارزش و اعتبار کتاب کمالالدین دخیل است، شأن و منزلت و
عدالت و وثاقت و جایگاه ویژه نویسنده آن است؛ به گونهای که شاید هیچ یک
از علمای بزرگوار اسلام، در این جهات به پایه وی نمیرسند. گروه کثیری از
علمای امامیّه - همچون علامه حلی، شهید اوّل و محقق داماد - مرسلههای وی
را محکوم به صحت میدانند و میگویند: مراسیل صدوق کمتر از مراسیل ابن ابی
عمیر نیست. دیگر آنکه بسیاری از محدثان شیعی، اعتبار و ارزش خاصی برای
کمالالدین قائل بودهاند و بسیاری از احادیث آن را در کتابهای خود نقل
کرده و بدان استناد جستهاند. [4] .
[1] بحارالانوار، ج 10، ص 405. [2] ر.ک: من لایحضره الفقیه، ج 1، ص 2 و 3. [3] مائده (5)، آیه 3. [4] کمالالدین و تمام النعمة، ترجمه منصور پهلوان، مقدمه مترجم.
اسم الکتاب : دانشنامه مهدویت و امام زمان عجل الله تعالی فرجه المؤلف : جمعی از نویسندگان الجزء : 1 صفحة : 564