لازم به تذكّر است كه بحث جبر و تفويض از امور تعبّدى نيست كه كسى بگويد چون روايات، دلالت و ارشاد به فلان قول دارد، بايد آن را پذيرفت بلكه بايد با منطق و عقل آن را ملاحظه نمود تا مشخّص شود كه آيا واقعا، عقلا و طبق قواعد مسلّمه بايد قول به جبر را پذيرفت يا قول به تفويض و يا همان را كه ائمّه «عليهم السّلام» ما را به آن ارشاد كرده‌اند كه با عقل و منطق هم منطبق است.

محصّل كلام جبريّه‌

موضوع بحث درباره افعال اختيارى انسان از قبيل اكل، شرب، مطالعه و اشباه آنها مى‌باشد البتّه موضوع بحث، بسيار كلّى و وسيع بوده و شامل تمام موجودات عالم، اعم از انسان، حيوان و ساير موجودات مى‌شود كه افعال انسان يكى از آنها مى‌باشد و ثمره بحث در افعال و اعمال «انسان» ظاهر مى‌شود كه:

مى‌دانيد كه همه موجودات، داراى آثار و خواصّى هستند. اكنون سؤال ما اين است كه:

آيا بين «موجودات» و «آثار و خواصّشان» ارتباط، تأثير، تأثّر و علّيّتى وجود دارد يا نه و آيا اينكه مى‌گوئيد «النّار حارّة» بين نار و حرارت، ارتباط، تأثير و تأثّرى هست كه به طور مسلّم و قطعى مى‌گوئيد نار، علّت حرارت است و بديهى است كه معناى علّيّت، اين است كه علّت در ثبوت و حصول معلول، تأثير مى‌كند- امّا اينكه علّت تامّه يا ناقصه هست فعلا مورد بحث ما نيست-

خلاصه: آيا اصل تأثير و تأثّر، بين موجودات و خواصّشان تحقّق و واقعيّت دارد؟

جبريّون گفته‌اند بين موجودات و آثار و خواصّشان هيچ‌گونه ارتباطى نيست و شما نمى‌توانيد تعبير كنيد «النّار حارّة»، «الشّمس مشرقة» و يا «الماء بارد» به‌نحوى‌كه «ماء» را در برودت مؤثّر بدانيد و شمس را در اشراق.