و قد انقدح بما ذكرنا، أنّ تمايز العلوم إنّما هو باختلاف الأغراض الدّاعية الى التّدوين، لا الموضوعات و لا المحمولات، و إلا كان كلّ باب، بل كلّ مسألة من كلّ علم، علما على حدة، كما هو واضح لمن كان له أدنى تأمّل، فلا يكون الاختلاف بحسب الموضوع أو المحمول موجبا للتّعدد، كما لا يكون وحدتهما سببا لأن يكون من الواحد(1).

تمايز علوم به چيست؟

(1)- با توجّه به مطالب اخيرى كه مصنّف بيان نموده و راهى را كه طى كرده‌اند، زمينه سؤال ديگرى مطرح شده كه: تمايز علوم به چيست و چه سبب شده كه علم نحو از علم فقه جدا شده و همچنين فقه از فلسفه جدا گشته و علم تفسير از تاريخ، ممتاز گشته است.

مستفاد از كلام مصنّف، سه احتمال است كه اينك به توضيح آن مى‌پردازيم.

1- احتمال اوّل، اين است كه تمايز علوم را به تمايز اغراض بدانيم البتّه در مطالب اخير هم ما به تحسين و تقبيح عقلاء، تكيه كرديم و تحسين و تقبيح عقلاء هم بر غرض و هدف اتّكاء داشت و ملاك را تعدّد اغراض دانست كه قبلا توضيح داديم.

2- احتمال ديگر- كه قائلين فراوانى دارد- اين است كه تمايز علوم به تمايز موضوعات است.

3- احتمال سوّم، اين است كه تمايز علوم به تمايز محمولات آن باشد البتّه كسى چنين مطلبى را ادّعا نكرده و قائلى هم ندارد.

لازم به تذكّر است كه «محمولات» داراى يك عنوان عامّى نيست بلكه مقصود،