عظمت و كليد شخصيت خواجه.

استاد (طوقان) گويد (هنگامى عظمت اين مرد، و اثرش در تاريخ افكار رياضى و غيررياضى بر ما روشن ميگردد، كه بدانيم «مثلثات» مايه بسيارى از علوم رياضى و فلكى و هندسى ميباشد، و اين علوم ممكن نيست از آن بى‌نياز بماند. و يا بتوان معادلات آنها را بدون كمك گرفتن از مثلثات دريافت.

البته مخفى نيست كه آن معادلات عامل اصلى و اساسى استفاده از قوانين طبيعى و بكار گرفتن آنهاست و قوانين هندسى در ميدانهاى اختراع و اكتشاف بر اين پايه استوارست.[1]

و باز او ميگويد: (طوسى اولين دانشمندى است كه حالات ششگانه را در مثلث كروى قائم الزاويه، استعمال كرده است و آنرا در كتاب خود (الشكل القطاع) وارد ساخت و كسى كه اين كتاب را مطالعه كند، در آن مطالبى مى‌بينيد، كه نه‌تنها در كتابهاى خوب بلكه در بهترين كتابهاى جديد درباره «مثلثات» خواهيد ديد (هردو نوع مثلثات).

شكى نيست كه اين كتاب اثر بزرگى درباره مثلثات و بالا بردن سطح معلومات مربوطه بآن را دارد، و ميتوان گفت پس از او چيز مهمى بر آن اضافه نشده است و باز ميگويد: (طوسى در تذكره خود بسيارى از آرآء و نظريات فلكى را توضيح داده و آنرا بطرز مشكّلّى،[2] تنظيم نموده، و همين أمر سبب شده است كه شرحهاى بسيارى از طرف علماى عرب و مسلمانان، بر آن نوشته شود.

طوسى: انتقادى بر كتاب «مجسطى» دارد، و نظامات جديدى براى عالم طرح كرده است كه ساده‌تر، از نظام «بطلميوسى» است و در آن نظام حجم بعضى از كواكب و ابعاد آنها را هم وارد كرده است.

[1]تراث العرب العلمى/ 359

[2]مشكّل- يعنى با ارائه نقشه ابن خلكان ترجمه خواجه را نياورده، اما «صلاح الدين صفدى» در كتاب الوافى بالوفيات» با تجليل و تعظيم و مفصل آورده است. م‌