«سارتون» اعتراف ميكند، انتقادى كه خواجه نصير الدين طوسى بر مجسطى وارد ساخته دلالت بر نبوغ و يد طولاى او در علوم فلك دارد و ميشود گفت انتقاد او اولين قدم بود كه سبب اصلاحات «كوپرنيكى» در آن گرديد.[1]

خواجه بر قاعده علمى قديم (الواحد لا يصدر منه الا الواحد) دو ايراد وارد فرمود، و نظريه حكماى يونان را نپذيرفت چه خود نظريه آزاد و مستقل داشت‌[2] طالب تفصيل رجوع كنيد به مأخذ ما.[3]

و درباره خلق‌وخوى خواجه گويد:[4]

و بعد چند قصه راجع به راهنمائى خواجه هولاكو را جهت ايجاد رصدخانه ... و قصه نجات دادن علاء الدين جوينى صاحب ديوان را از قتل ببركت حسن تدبير خواجه و ضمن آن آزاد ساختن تمام محكومين بقتل را از زندان ...

و قصه حلم عظيم خواجه را راجع بجواب نامه‌اى كه خواجه را (كلب بن كلب) ...

خوانده بود ... و پاسخ خواجه را كه:[5]

و سپس گويد كتابى را كه به رأى «نصيريه» نوشته‌اند به خواجه نسبت داده‌اند:

[1]فلاسفه شيعه/ 509

[2]كان رأسا فى علم الاوائل:

(نصير الدين ابو عبد اللّه الطوسى الفيلسوف صاحب علوم الرياضى و الرصد كان رأسا فى علم الاوائل لا سيما فى الارصاد، و المجسطى فانه فاق الكبار و قرأ على المعين الدين سالم بن بدران المصرى المعتزلى الرافضى و غيره و كان ذا حرمة وافرة و منزلة عالية عند «هولاكو» و كان يطيعه فيما يشير به عليه و الاموال فى تصريفه فابتنى بمدينة مراغة قبة، و رصدا عظيما و اتخذ فسيحة الارجآء و ملأها من الكتب.)

[3]رحله زنجانى/ 399- يا فلاسفه شيعه از/ 510- 514

[4]و كان حسن الصورة سمحا كريما جوادا حليما حسن العشرة غزير الفضائل جليل القدر داهية ...

[5](فليس بصحيح لأن الكلب من ذوات الاربع و هو نابح طويل الاظفار و انا فمنتصب القامة بادى البشرة عريض الاظفار ناطق ضاحك فهذه الفصول و الخواص غير تلك الفصول و الخواص، و أطال فى نقض كل ما قاله هكذا برطوبة و تأن، غير منزعج و لم يقل فى الجواب كلمة قبيحة ...) (الوافى بالوفيات/ ج/ 1/ 179 ببعد)