كه در جواهرشناسى تأليف شده استفاده نموده است. و علاوه بر نقل مطالب از مآخذ مذكوره روش تحقيق و تجربه را نيز در اين تأليف از دست نداده و آنچه از ديگران گرفته است پس از سنجش بميزان خويش و تحقيق در آن نظر خود را بيان داشته ازاين‌رو اين كتاب مهمترين كتاب تحقيقى در اين فن است.

مآخذ عمده بيرونى در معرفت جواهر و اطايب و نفايس كتابهاى يعقوب اسحاق كندى و نخب جابر بن حيان و منافع الاحجار عطارد بن محمد حاسب و كتاب خواص محمد زكرياى رازى و اقوال جواهريان و بازرگانانى است كه پيشه آنها خريد و فروش جواهر و نفايس بوده و مطالبى را كه شفاها از آنها شنيده در كتاب خويش ياد كرده است.

و از كتاب احجار منسوب بارسطو چنانكه از مطالعه كتاب پيداست استفاده‌اش بسيار ناچيز و اندك بوده و جز در شش موضع از كتاب خود اسمى از آن نبرده و نقلى نكرده است. و در جائى گويد: «گمانم آنست كه اين كتاب از ارسطو نيست و بدو بسته شده است» و در دو سه جاى ديگر كه از كتاب احجار نقلى كرده نامى از ارسطو نبرده است و معلوم نيست كه آن مطالب از كتاب احجار منسوب به ارسطو باشد. و در جائى هم از خرافات بسيارى كه در اين كتابست ياد كرده است‌[1].

با وصفى كه از كتاب جماهر شد و با مطالعه كتاب تنسوخنامه بخوبى پيداست كه خواجه در تأليف تنسوخنامه از آن كاملا بهره برده و كتاب جماهر يكى از مآخذ مهم وى در تأليف اين كتاب بوده است.

شرح حال مؤلف كتاب‌

چنانكه اشاره شد مؤلف اين كتاب محقق طوسى است وى يكى از حكما و فلاسفه و رياضى‌دانهاى بزرگ اسلام و ايرانست كه شهرت جهانى يافته است‌

[1]الجماهر صفحات 41 و 104 و 161 و 172 و 185 و 191