بيان نموده‌اند كه ما، در اين رساله، عقايد آنان را تحرير مى‌كنيم. مثل اين كه برخى، جهت تصحيح حشر اجساد، اجسام فلكى را موضع تخيل برخى از نفوس دانسته‌اند. و برخى از اهل اشراق، ملاك حشر اجساد را فرد برزخى در قوس نزول دانسته‌اند كه «و للناس فيما يعشقون مذاهب» [1]. ما بيان خواهيم نمود كه معاد و محشور در يوم نشور، عين بدن موجود در دار غرور است.

نقل و تحقيق‌

فيلسوف بارع و عارف كامل، آخوند ملا عبد الرزاق در گوهر مراد گويد:

«نزد محصلين از حكما و محققين از صوفيه و متكلمين، حقيقت انسان، مركب از نفس مجرد و بدن مادى [است‌]. هيچ يك از نفس و بدن، على حدته مصداق حقيقت انسان نتواند بود. چون ما پيش از اين اثبات كرديم تجرد نفس ناطقه را، پس باطل شده مذهب طبيعيين و جمهور متكلمين. و چون بيان كرديم كه نفس ناطقه در مبدأ فيضان- كه مسما است به عقل هيولانى- نيست مگر امرى بالقوه و فعليتى حاصل نتواند بود مر او را مگر از كمالات علميه و عمليه حاصله به وساطت‌

[1]بنابر انحصار تجرد نفوس به تجرد عقلانى و نفى تجرد برزخى، بايد حشر، به كسانى اختصاص داشته باشد كه به تجرد عقلى تام رسيده باشند.

و ديگر آن كه قرار دادن ملاك حشر اجساد را موضع فلكى جهت تخيل نفوس انسانى- با آن كه به تجرد خيال معتقد نيستند و بنابر مادى بودن خيال، اين قوه مسلما فانى و معدوم مى‌شود- و يا حمل نمودن كثيرى از مواعيد نبوت را- از قبيل حشر اجساد و بعث از قبور و سؤالات بعد از موت- بر ابدان و اجسام مثاليه در قوس نزول، از حيث ترتب تالى فاسد، در رتبه انكار حشر اجساد است. و بهتر بود اين جماعت، آيات ناظر به حشر اجساد و ظواهر وارد راجع به حور و قصور و غلمان و جنات عدن تجرى من تحتها الأنهار را مثل آيات و روايات دالّ بر تجسيم، توجيه مى‌نمودند و از باب آن كه سر و كار پيغمبر با اعراب باديه‌نشين بود، اين آيات را بر امور معنويه حمل مى‌نمودند، چون اين آيات، از آيات مربوط به مبدأ و صفات و افعال او زيادتر نيستند كه علماى كلام گفته‌اند ظواهر آنها اراده نشده است.