اسم الکتاب : شرح بر زاد المسافر المؤلف : آشتیانی، جلال الدين الجزء : 1 صفحة : 368
اين كه تشكيك در ذاتى، محال است و نمىشود افراد يك طبيعت، برخى،
مجرد از ماده، بعضى، منغمر در ماده، برخى، عين مواد و اجسام و غير مترفع از احكام
و خواص حركت و قوه و استعداد و بعضى، در مرتبه اعلاى از تجرد باشد و غير اين از
مناقشات و اشكالات مثل اشكالى كه برخى از قاصران، به اصالت وجود نموده و گفتهاند:
اگر يك طبيعت واحد مقتضى وجوب باشد، بايد تمام افراد آن، واجب بالذات و اگر مقتضى
امكان است، بايد همه افراد، ممكن الوجود باشند، در حالتى كه اين اشكال و ساير
اشكالات و ايرادات كه از اين وادى سيراب مىشوند در متواطيه از ماهيات و طبايع
جارى و در طبايع مشككه اول كلام است و معناى تشكيك خاصى آن است كه جايز است افراد
يك طبيعت برخى عين مواد و اجسام و برخى مبرا از ماده و مبرا از مقدار و لون و مجرد
از ماهيت و حتى منزه از حد به طور مطلق باشد كه همه مراتب طبيعت تشكيكى وسيع
المراتب رفيع الدرجات در سلك يك وجود واحد قرار گرفتهاند كه يك انسان واحد داراى
مقامى عقلانى صرف و مرتبه ديگر آن، مجسم و مقدّر، ولى مبرّا از ماده و مرتبه اخير
آن در عالم مواد و اجسام واقع شده است.
نقل و تزييف
سيد محقق داماد مير محمد باقر استرآبادى- قدس اللّه روحه- كه يكى از اعاظم
حكماى مشايى در ادوار اسلامى محسوب مىشود، در كتاب جذوات در مقام انكار صور خيالى
و عالم مثال مجرد از ماده چنين گويد:
«قومىاز رواقيه فيثاغورسيين و افلاطونيين و رهطى از
اشراقيه اسلاميين، عالمى متوسط ميانه عالم غيب كه معقول و عالم شهادت كه عالم
محسوس است، اثبات كردهاند و آن را هور قليا و عالم مثال و عالم شهادت مضاف و عالم
اشباح عالم برزخ و اقليم ثامن و ارض حقيقت و خيال منفصل خوانده و خيال انسانى را
خيال متصل ناميدهاند. و گفتهاند كه: خيال منفصل بحر عظيم و نهر اعظم، و خيال
اسم الکتاب : شرح بر زاد المسافر المؤلف : آشتیانی، جلال الدين الجزء : 1 صفحة : 368