مجرد با مادى نه به نحو اتحاد حقيقت با رقيقت، بلكه اتحاد صورت منوّع ماده با ماده، در صورت تجرد تام صورت، محتاج به لطف قريحه و تلطيف سرّ است.

شبهاتى در بين وارد مى‌شود كه خلاصى از دياجير ظلمات آنها، از عهده اوحدى از خواص ساخته است. به عبارت ديگر اتحاد صورت مادى با ماده محل اين صورت، قابل تصوير است ولى اتحاد صورت مجرد با مادى قد جعل العقول حيارى، و الأفهام صرعى، و اختار كلّ مهربا.

قبل از آخوند ملا صدرا، مير صدر دشتكى- كه آخوند از او به بعض الاعلام (من أهالي بلدتنا شيراز حرسها اللّه و أهلها عن العاهات) تعبير فرموده است- قائل به تركيب اتحادى شده است و در كلمات شيخ و تلميذ او، مؤلّف «تحصيل» رائحه اتحاد، استشمام مى‌شود، ولى مير صدر، به اتحاد تصريح نموده است. از آنجا كه مير صدر قائل به اعتباريت صرف در وجود است و اصالت، نزد او اختصاص به ماهيات دارد و سنخ ماهيت نيز تباين ذاتى و عزلى را طلب مى‌نمايد و از طرف ديگر مير صدر از باب انكار حركت در جوهر به حدوث روحانى نفس معتقد است، اصلا تصور آن كه شى‌ء مجرد و صورت عقلى عقلى الذات و معقول الحقيقة كه به حسب مرتبه وجودى، متقدم بر مواد و استعدادات است، و معناى صرف است؛ به چه نحو ارتباط و اضافه به بدن مادى پيدا مى‌نمايد، امرى غير ممكن است تا چه رسد كه مجرد تام با بدن مادى به وجود واحد موجود باشد.

بنابر وحدت حقيقت وجود و عدم تباين ذاتى و عزلى در حقايق خارجيه، تصور اتحاد ماده و صورت، سهل است، اگر چه اثبات اتحاد، محتاج به ذهن وقّاد و قوه درك سرشار است.

تنبيه‌

[بيان اتحاد ماده و صورت و لزوم عود موجودات به عالم آخرت و اثبات معاد در اجسام‌]