عين چون موعد و موضع و موجل و موسم و ميسر. و از ناقص مطلقا بر وزن مفعل آيد به فتح عين چون مرمى و مرضى و مرخى. و از لفيف مفروق و مقرون و اجوف و مضاعف اسم زمان و مكان و مصدر ميمى بر قياس صحيح است.

و بدانكه مفعال و مفعل و مفعلة براى آلت بود چون مخيط و مفتاح و مفرقة و فعلة بفتح فاء از ثلاثى مجرّد براى مرّة بود چون ضربته ضربة به معنى يكبار زدن است و فعلة بكسر فاء براى هيأت و چگونگى فعل بود چون جلست جلسة كه به معنى يك نوع نشستن است و فعلة به ضمّ فاء براى مقدار بود چون اكلت لقمة و فعالة براى چيزى بود كه از فعل ساقط شود چنانكه كناسة و قلامة.

و بدانكه از فعل ثلاثى مزيد فيه و رباعى مجرد و مزيد فيه، مصدر ميمى و اسم زمان و اسم مكان بر وزن اسم مفعول آن باب باشد.

فصل: [شرط فعل يفعل‌]

بدانكه فعل يفعل مشروط است به آن‌كه عين الفعل يا لام الفعل او حرفى باشد از حروف حلق و آن شش است: «همزه و هاء و عين و غين و حاء و خاء» و واو در مثال اين باب چون وضع يضع بيفتد در مستقبلش، زيراكه در اصل يوضع بود، واو افتاد چنانكه در يعد بعد آن كسره را بدل به فتحه كردند از جهت تثاقل حرف حلق، به خلاف وجل يوجل كه واو باقى است به حال خود.