محيط به انوار عرضيّه و طوليّه نزوليّه و عروجيّه، به نظر ثبوت و تحقيق ازلى و ابدى، غير حادث و غير آفل در آرد، و اسقاط اضافات وجود به ماهيّات سرابيّه كند و ماهيّات را در وجود حقيقى كم بيند، چون سايه كه در آفتاب كم شود، بلكه چون ظلمت در آفتاب لراقمه:

و ما عالم الامكان الّا كدجية

و انت بها الضّوء الّذى هو ساطع‌

فاذ طلعت شمس الحقيقة ذا انمحى‌

بلى، ليس يبقى الليل و الصّبح صادع‌

و وجودات را، مفصوله نبيند و عدم تخلّل غير حقيقت وجود را به نظر آرد كه تعدّد هر حقيقت، به تخلّل، غير آن است و غير بود، «نابود» است، و نيكو گفته است، صاحب «سلسلة الذّهب»:

لا نهنگى است، كائنات‌آشام‌

عرش تا فرش، در كشيده به كام‌

هركجا كرده آن نهنگ، آهنگ‌

از «من» و «ما»، نه بوى مانده، نه رنگ‌

چه مركب، در اين فضا، چه بسيط

هست حكم «فنا»، به جمله محيط

مراد از «كائنات» و «اجزايش»، حيثيّت تعيّن است، و به لسان حكما: شيئيّت ماهيّتى كه مخالف شيئيّت وجودى است كه آن حيثيّت «لا تأبى عن الوجود و العدم» است، و اين حيثيّت، تأبى عن العدم. پس، تشبيه ديگر كند و گويد:

هست پرگارِ كارگاهِ قدم‌

گردِ اعيان، كشيده خطّ عدم‌

نقطه ز اين دواير پركار

نيست بيرون، ز دور اين پرگار

يعنى: پرگار «لا»، به دور اعيان ثابته خطّ بطلان كشيده: «الا كلّ شى‌ء ما خلا اللّه باطل» و مراد از دواير پركار- به ضمّ پاى فارسى- كرات افلاك و فلكيّات است، و نيز تشبيه ديگر:

بلكه مقراض، قهرمانِ حقّ است‌

قاطعِ وصلِ «كلّ ما خلق» است‌

هر كه سر مى‌زند، ز جيبِ بقا

مى‌برد بر قدش، قباىِ فنا

مراد به «كلّ ما خلق» ماهيّات امكانيّه است كه بايد اضافه «وجود» به آنها قطع شود كه: «التّوحيد اسقاط الاضافات»، تشبيهات ديگر:

هندوى نفس راست، غل دو شاخ‌

تنگ كرده بر آن، جهان فراخ‌

كس كشانش، دو شاخه در گردن‌

مى‌برد تا به خدمت ذو المن‌