وجه «يلى الرّب» در آنها ملاحظه كند، پس با آن باب ثامن كه عقل باشد، هشت در براى بهشت، يا موجب استحقاق ورود، از هشت در شوند، به سوى بهشت، بنابر عبارت اولى.

فصل در سبب زبانيّه:

كه فرموده حق تعالى: «عَلَيْها تِسْعَةَ عَشَرَ» [1]. معلوم است كه خداوند، امور راضيه را منوط فرموده به اسباب سماويّه. پس، روحانيّت سبعه سيّاره و روحانيّات ثوابت- كه به اعتبار بروج، دوازده بخش مى‌شوند- در حقّ آدم جهنّمى موجب مسخّريّت او مى‌شوند، در تحت قهر ملائكه غلاظ شداد كه آنها را «زبانيه» خوانده، از «زبن» به معنى «دفع» است كه دفع مى‌كند دوزخيان را به دوزخ.

و سبب ديگر آنكه، اركان قوا و طبايع كه آنها را قواى «فعليّه» و مبادى «مقارنه» گويند، نوزده است، در حيوان و انسان، بما هو حيوان، ده تا قواى فعليّه مدركه ظاهره و باطنه، و دو تا قوّه شهويّه و قوّه غضبيّه، و هفت ديگر، قواى نباتيّه غاذيّه و منميّه و مولّده و خوادم اربع، و اينها تشعيل مى‌كنند نار طبيعت را، و اثارت مى‌كنند، حرارت شهوت را.

پس، آدمى مادامى‌كه جسم طبيعى و قبضه عناصر است و مسجون است به سجن دنيا و اسير شهوات است، مسخّر است در دست مدبّران «علويّه» و مؤثّرات «سفليّه» مى‌سوزد، اينجا به نار طبيعت كه «محيل» و «مغير» و «مبدل» و «مذيب» است، و نيز به نار «غضب» و «حقد» و «حسد» و «شره» و «طيش» و «تعب» و «نصب» در جلب منافع دنيويّه، و آنجا به نار برزخيّه و اخرويّه: «خَسِرَ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةَ» [2]، مگر به «حكمت» و «حريّت» و «علم» و «عمل»، مجرّد شود و «سلاسل» را بگسلد و «اغلال» را بشكند و از تحت تسخّر آن مدبّرات و انقهار اين مؤثرات، بيرون رود. بيت‌

اين بيضه، مرغ لا مكانى‌

اى هم تو سپيده، هم تو زرده‌

بگشا پروبال و پس پر!

زين گفتند: چرخ سال خورده‌