و اليق و اولى در بيان تردّد و امثالش، آن است كه بگوئيم: خداوند- جلّ شأنه- را بندگان، تردّد ملك الموت و اعوانش را، تردّد خود شمرده، چنانكه توفّى ملك الموت ارواح را، توفّى خود فرموده كه: «اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها» [1]، با آنكه [در] جائى فرموده: «قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ» [2] و جائى فرموده: «تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا» [3]، تا مى‌رسد به تردّد خود روندگان كه هر چند بنده مقرّب، شدّت ميل و رغبت عقلى را داشته باشد به عالم قدس و تجرّد، ولى مسائت طبيعى و كراهت وهمى و خيالى گاه بگيرد او را. سيّما كه انسان، مأخوذ از «انس» است و سال‌ها در عالم صورت بوده و انسى گرفته.

پس، تردّد او، تردّد حق است كه وجودش متقوّم است به او، چنانكه علم حضورى‌اش به خودش علم حق و عشق به خود از جهت مقدّسه و از آن جهت كه پر است از ذكر او و فكر او عشق حق است و از خود چيزى ندارد. و از اينجاست كه اسف موسى عليه السّلام را، اسف خود شمرده: «فَلَمَّا آسَفُونا انْتَقَمْنا مِنْهُمْ». [4] و بيمارى مسكين را همچنين كه فرموده: «مرضت فلم تعدنى يا موسى» [5]، و قس عليه الباقى.

فصل در حيات حق است:

بدان كه حيات در حيوانات عنصريّه، صفتى است تابع مزاج و اين، بر حقّ روا نيست. چه، تركيب و امتزاج در حقّ او، محال است و ليكن به معنى ديگر بر او اطلاق مى‌شود و آن، صفتى است كه مبدأ اتّصاف به ادراك و فعل است، و به اين معنى است كه: «الحىّ هو الدرّاك الفعّال» و ليكن، ادراك در حق، «فعلى» است نه «انفعالى» و «حضورى» نه «حصولى» و فعل در او، ابداع و اخراج انسان كبير به جميع اجزائش، از «ليس بايس دفعه واحدة سرمديّه».

و ادراك در حيوانات، «انفعالى» و «جزئى» است، فعل تحريك مكانى است و در نفس ناطقه و عقول، «تعقّل» است، اعمّ از حضورى و حصولى و فعل، اعمّ از مقولى‌