(۱۴)

ابوالفتوح رازى [1]

ميرزا محمدحسن حسينى زنوزى

ابوالفتوح رازى (م حدود ۵۵۴ق/۱۱۵۹م) [2]

قدوة المفسرين، [3] الحسين بن على بن محمد بن احمد الخزاعى الرازى، الشيخ

[1] رياض الجنة، كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى، قم، ۱۳۷۸ ش، ج ۲، ص ۴۵۸ ـ ۴۶۱.

[2] جمال الدين ابوالفتوح حسين بن على بن محمد بن احمد بن حيسن بن احمد خزاعى نيشابورى الاصل رازى. وى از فرزندان نافع بن بديل بن ورقاء خزاعى، از اصحاب معروف حضرت رسول اللّه صلى الله عليه و آله بوده است؛ چنان كه خود، در جاى جاى تفسيرش، از جمله در سوره آل عمران، ذيل آيه {Q} «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللّهِ» {/Q} (در ج ۵، ص ۱۴۸ و در ج ۱۷، ص ۳۵۴) به اين مطلب تصريح كرده است. بر خلاف آنچه صاحب مستدرك (ج ۳، ص ۴۸۷) نوشته كه وى از فرزندان عبداللّه بن بديل بن ورقاء برادر نافع است. از تاريخ تولد وى اطلاع دقيقى در دست نيست و گويا بعد از ۴۸۰ ق، در شهر رى، چشم به جهان گشوده است و از كسانى مانند پدر و عمو و شيخ ابوالوفاء عبدالجبار رازى و شيخ ابوعلى طوسى، فرزند شيخ طوسى و عماد الدين ابومحمد حسن بن محمد استرآبادى، دانش آموخته و روايت كرده است. او در برخى از علوم متداول زمان خود استاد بود و تفسير او، بيانگر تبحّر و چيرگى وى، در نحو، قرائات، حديث، فقه، اصول فقه و تاريخ است. از شاگردان برجسته وى مى توان منتجب الدين رازى، ابن شهرآشوب مازندرانى، ابوطالب نصير الدين، عبداللّه بن حمزه طوسى، صفى الدين ابومحمد حسن بن ابى بكر بن سيار حيروى، عمادالدين ابوالفرج على، فرزند قطب الدين راوندى و شريف شرفشاه بن محمد بن حسين بن زباره و فرزندان خودش، صدرالدين على و تاج الدين محمد ابوجعفر نام برد. تاريخ در گذشت وى نيز، به درستى روشن نيست؛ ولى به احتمال قوى، در فاصله سالهاى ۵۵۲ تا ۵۵۴ ق، زنده بوده است. او داراى آثارى است كه مؤلف، به آنها اشاره كرده و درباره آن، نكاتى در جاى خود خواهيم نوشت، تفسير ابوالفتوح رازى، ج ۵ ، ص ۱۴۸، و ج ۱۷، ص ۳۵۴ چاپ جديد و ج ۵ ، ص ۶۱۵ ـ ۶۵۶ چاپ اول؛ فهرست منتجب الدين، ص ۸، ۳۳، ۴۵، ۴۸، ۶۰، ۱۹۵، و صفحاتى ديگر؛ مناقب ابن شهرآشوب، ج ۱، ص ۹ ـ ۱۲؛ معالم العلماء، ص ۱۴۱؛ نزهة القلوب، ص ۵۴؛ حديقة الشيعة، ص ۳۳۶؛ النقض، ج ۱، ص ۵۱ و تعليقات، ج ۱، ص ۱۶۵، ۶۳۳؛ تفسير گازر (جلاء الأذهان و جلاء الأحزان)، مقدمه، ص ۶۴؛ التدوين فى أخبار قزوين، ج ۲، ص ۲۹۳؛ حدائق الحقايق كيذرى، ج ۳، ص ۱۲۳۳؛ مجالس المؤمنين، ج ۱، ص ۴۸۹ به بعد؛ بحارالأنوار، ج ۱، ص ۱۰، ۱۶، ۲۵، مقدمه، و ج ۴۸، ص ۳۱۳ و ج ۱۰۳، ص ۲۲۰، ۲۴۵، ۲۷۹؛ مستدرك الوسائل، ج ۳، ص ۳۲۵، ۳۶۵، ۴۸۷ ـ ۴۸۹؛ نقد الرجال تفرشى، ج ۲، ص ۱۰۸ ـ ۱۰۹ و ج ۵، ص ۲۰۶؛ أمل الآمل، ج ۲، ص ۱۲، ۲۲، ۳۴، ۵۴، ۹۹، ۱۱۱، ۱۴۲، ۱۴۷، ۱۵۲، ۲۲۸، ۲۴۰؛ رياض العلماء، ج ۲، ص ۱۵۶ ـ ۱۶۳؛ تعليقة أمل الآمل، ص ۱۳۹ ـ ۱۴۰؛ جامع الرواة، ج ۱، ص ۲۴۹؛ منتهى المقال، ج ۳، ص ۶۳ ـ ۶۴؛ تعليقه بهبهانى، ص ۳۸۲؛ بهجة الآمال، ج ۳، ص ۳۰۲؛ كشف الحجب والأستار، ص ۲۹۳ ـ ۲۹۴؛ روضات الجنات، ج ۲، ص ۳۱۴ ـ ۳۱۷؛ تنقيح المقال، ج ۱، ص ۲۳۵؛ ايضاح المكنون، ج ۱، ۵۸۵، ۵۹۴؛ طرائف المقال، ج ۱، ص ۱۱۷؛ الكنى و الالقاب، ج ۱، ص ۱۳۷؛ هدية الأحباب، ص ۳۳؛ فوائد الرضوية، ص ۱۴۶ ـ ۱۴۸؛ ريحانة الأدب، ج ۷، ص ۲۲۶ ـ ۲۲۹؛ جنة النعيم فى أحوال عبدالعظيم، ص ۵۱۳ ـ ۵۱۴؛ تأسيس الشيعة، ص ۳۴۰؛ أعيان الشيعة، ج ۲، ص ۳۹۴، و ج ۶، ص ۱۲۴؛ مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى مشار، ج ۲، ص ۸۲۰؛ معجم المؤلفين، ج ۴، ص ۳۵؛ الجامع فى الرجال، ج ۱، ص ۶۲۱ ـ ۶۲۲؛ معجم رجال الحديث، ج ۶، ص ۵۰ و ج ۲۲، ص ۹؛ سهم ايرانيان در تفسير قرآن، ص ۲۲؛ فهرست الفبايى كتب خطى آستان قدس رضوى، ص ۲۸۷؛ فهرست مرعشى، ج ۱، ص ۳۸۸ و ج ۱۹، ص ۲۴۷ به بعد، تاريخ ادبيات در ايران، صفا، ج ۲، ص ۹۶۴ ـ ۹۶۵؛ دايرة المعارف تشيع، ج ۱، ص ۴۲۹ ـ ۴۳۰ و ج ۴، ص ۵۱۱ ـ ۵۱۳؛ سبك شناسى بهار، ج ۲، ص ۳۹۱؛ دانشنامه ايران و اسلام، ج ۷، ص ۹۷۴ ـ ۹۷۵؛ هزار سال تفسير فارسى ناصرى، ص ۴۰۲ ـ ۴۰۳؛ گنجينه سخن، ج ۲، ص ۲۲۱؛ طبقات مفسران شيعه، ج ۲، ص ۱۵۹ ـ ۱۶۳؛ دايرة المعارف بزرگ اسلامى، ج ۶، ص ۱۱۰ ـ ۱۱۴؛ تاريخ زبان فارسى، ج ۳، ص ۱۵۷ ـ ۱۵۸؛ مفسران شيعه شفيعى، ص ۹۹ ـ ۱۰۱؛ الذريعة، ج ۴، ص ۹۷ و ج ۷، ص ۲۰ و ج ۱۱، ص ۲۶۱، ۲۷۴، ۲۷۵ و ج ۲۵، ص ۲۹۶؛طبقات أعلام الشيعه، (قرن السادس)، ص ۷۹ ـ ۸۰؛ مجله يادگار ۲/۶/۲۵؛ نامه آستان قدس، ج ۵ ، ص ۴۴، ۵۱ (۱۳۴۰ ش)؛ مجموعه خطابه هاى نخستين كنگره تحقيقات ايرانى، ج ۲، ص ۱۰۰ ـ ۱۲۵؛ مجموعه سخنرانيهاى دومين كنگره تحقيقات ايرانى، ج ۱، ص ۳۶ ـ ۵۶؛ تحقيق در تفسير ابوالفتوح رازى، جلد دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ش؛ مكتب اسلام، «مفاخر اسلام على دوانى»، سال ۱۳۳۷، ج ۱۱، ص ۳۸ ـ ۴۵؛ مشكوة، نشريه آستان قدس رضوى، ج ۳، ص ۱۶۰ ـ ۱۸۷ (۱۳۶۲ ش) و ج ۶، ص ۹ ـ ۲۵ (۱۳۶۳ ش) و ج ۲۸، ص ۱۶ ـ ۲۵، ۱۲۶ ـ ۱۴۲ (۱۳۶۹ش)؛ مجله مهر، ۴/۱۰/۹۷۶ ـ ۹۷۹؛ مقالات قزوينى، ج ۱، ص ۸ ، ۶۲؛ فهرست كتابخانه مدرسه فيضيه قم، ج ۱، ص ۵۶ .