فردى از امام صادق عليه السلام پرسيد: آيا خداوند بندگان را بر انجام گناهان مجبور نموده است؟ امام فرمود: خير، سائل پرسيد: پس حقيقت چيست؟ امام فرمود: «لُطفٌ مِنْ رَبّكَ بَيْن ذلِك». [1] كلمه «لطف» در لغت به معناى ظرافت، و به شى ء نامرئى و امر دقيق گفته مى شود و لطف، يكى از صفات جمال الهى، و لطيف از اسماى حُسناى خداوند است. لطف گاهى صفت ذات الهى و ناظر به علم خداوند به دقايق امور است، و گاهى صفت فعل خداوند و ناظر به تدبير ويژه و حكيمانه مبتنى بر رحمت الهى است. [2] از دو معناى ياد شده، معناى دوم مناسب با مقام است و در نتيجه مقصود حكمت از لطف خداوند كه حد وسط ميان جبر و تفويض است، اين است كه هر يك از جبر و تفويض، با عدل، حكمت و رحمت الهى كه مبانى لطف فعلى خداوند به شمار مى روند، منافات دارد. اما راه سوم، مبتنى بر لطف الهى است و بيانگر تدبير حكيمانه، عادلانه و رحيمانه خداوند است و اين راه مظهر لطف الهى است كه جز عالمان حقيقت آن را نمى دانند، چنان كه شخصى از امام صادق عليه السلام درباره جبر و قدر سؤال كرد، امام فرمود: «لا جَبْرَ وَ لا قَدَر وَ لكِنْ مَنْزلَةٌ بَيْنَهُما، فيها الْحَقُّ الَّتى لا يَعْلَمُها اِلاّ العالِمُ أوْ مَنْ عَلَّمَها ايّاه الْعالِمُ [3] ؛ نه جبر است و نه قدر، ولى ميان آن دو، مرتبه اى است كه حق در آن است، و آن مرتبه را جز فرد آگاه يا كسى كه انسان آگاه او را تعليم دهد، نمى داند».
بهترين راهنما براى درك اين مطلب عميق و چگونگى انتساب افعال انسان به خدا، در عين انتساب به خود او، مطالعه كتاب نفس است كه نسخه فشرده اى از عالم آفرينش است؛ چنان كه در قرآن كريم و روايات به مطالعه و تدبّر در آن تأكيد شده است: «وَ فِي أَنْفُسِكُمْ أَ فَلا تُبْصِرُونَ» [4] ، «مَنْ عَرَفَ نَفْسَه فَقَدْ عَرَفَ رَبَّه».

[1] اصول كافى، ج ۱، باب الجبر و القدر، روايت ۸.

[2] مفردات راغب، ماده «لطف».

[3] اصول كافى، ج ۱، باب جبر و القدر، روايت ۱۰.

[4] ذاريات (۵۱): آيه ۲۱.