مقدمه

پس از نهضت ترجمه و در اوج درگيريهاى كلامى و تدوين دانش تفسير، جريانى به عنوان توضيح و تبيين و اثبات عقايد اسلامى پديد آمد كه از آن، بعدها به عنوان تفسير كلامى نامبردار شد. در اين جريان مفسرانِ تابع مذاهب و مكاتب اسلامى، افزون بر دفاع از عقايد كلى فرهنگ اسلامى به دفاع از عقايد خاص خود برآمدند و در ذيل آيات مناسب، شيوه مخصوصى در برخورد با تفسير آيات برگزيدند كه با گرايشهاى ديگر تفسير متن مقدس تفاوت چشمگير داشت. آن مفسران دغدغه ها و حساسيت خود را در قالب طرح عقايد خود و نقد عقايد مخالفان، تعريض به استدلالها و براهين اعتقادى يا حتى ذكر داستانهايى از اين گفت وگوها آشكار مى ساختند. به همين دليل، گاه ديده مى شود كه تفسيرى از قرآن، دايرة المعارفى از عناوين فرق و ملل را در بردارد، يا مجموعه اى از رديه ها است. قرن پنجم و ششم اسلامى از قرون طلايى رونق علم كلام است و از مفسران بزرگى چون قاضى عبدالجبار همدانى، عيسى رمانى، ابومسلم اصفهانى، ابوالقاسم بلخى، شيخ طوسى، جار اللّه زمخشرى، طبرسى و فخر رازى مى توان ياد كرد. همگى آنان اين تفاسير را به زبان عربى نگاشته اند و تفاسيرشان محور و منبع تفسيرهاى كلامى دوران بعد شده است.
يكى از مفسرانى كه در اين قرن مى زيسته، ابوالفتوح حسين بن على بن محمد خزاعى رازى است كه نياكان او در شهر نيشابور مى زيسته اند؛ شهرى كه مركز فرهنگ و تمدن آن عصر بوده و فرقه هاى بزرگى را در خود جاى داده بود و انديشه آنان از آن شهر به شهرهاى ديگر چون: سبزوار، مرو، بغداد و رى دانشيان بزرگى گسترش