فصل سوم:

سبك و خصوصيات دستورى و لغوى و املايى

۱. نثر فارسى و آثار علمى

تاريخ نثر فارسى از دوره سامانيان آغاز مى شود و آثار علمى آن عصر (قرن چهارم)، به منزله نخستين تأليفات در علوم و متضمّن مسائلى در تاريخ و علوم قرآنى بخصوص تفسير و نيز هيئت و نجوم است.
ايجاز و سادگى در به كار بردن لغات فارسى، نمودار بارز سبك آثار علمى اين عهد است. كتب علمى اين زمان از صنايع لفظى چون: سَجْع و موازنه و مترادفات خالى بود؛ تنها در آغاز كتاب و به ندرت صورت ساده اى از سجع ديده مى شود كه آن هم دور از تكلّف و تصنّع و در كمال سادگى و روانى است. اصولاً كتب علمى از نظر محدوديت در موضوع بحث ناگزير جز اصطلاحات نمى تواند به مطالب ديگر لفظى از صنايع توجّه كند و روشى جز روانى و سادگى در پيش گيرد؛ چه كتب علمى بايد به شيوه ساده و دور از تكلّف تأليف شود تا مورد استفاده قرار گيرد. روشى كه در انشاى كتابهاى علمى به كار برده مى شود، همان ايجاز و سادگى و احتراز از صنايع لفظى است و اين اصل به ناچار در قرون بعد، حتى در قرن ششم كه تصنّع و تكلّف در لفظ رواج پيدا كرد، باز هم ديده مى شود؛ كتب علمى اين دوره نيز سادگى و ايجاز و خالى بودن از صنايع را حفظ كرده است.
در قرن چهارم بلاد معتبر ايران چون شيراز و رى و بخارا و اصفهان و نيشابور، همه مَهد دانشمندان بزرگ بوده اند. پادشاهان ايرانى و وزراى ايشان در اين عصر همه دوستدار و علاقه مند به ادب زبان پارسى مى باشند و خود نيز در زمره علماء و