آيه‌اى كه درباره غيبت وارد شده و تجسم آن را به صورت پاره گوشت گنديده‌اى كه غيبت‌كننده آن را تناول مى‌كند بيان مى‌دارد شاهد ديگرى بر اين مدّعا است.

از مجموع روايات و آيات گذشته به خوبى مى‌توان نتيجه گرفت كه اعمال آدمى در صورتهاى مناسبى در عالم برزخ و قيامت، مجسّم مى‌گردد، حتّى تعبير (الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوالَ الْيَتامى‌ ظُلْماً إِنَّما يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ ناراً):

«كسانى كه اموال يتيمان را از روى ظلم و ستم مى‌خورند، فقط در شكم خود آتش داخل مى‌كنند» (نساء- 10) نشان مى‌دهد كه باطن عمل در عالم دنيا نيز از نوعى تجسّم برخوردار است به طورى كه مال يتيم در باطن به شكل آتش سوزان است، هر چند كسانى كه چشم واقع بين ندارند آن را نمى‌بينند.

دليلى ندارد كه همه اين آيات و روايات را بر معنى مجازى و كنائى حمل كنيم و همه را تأويل و توجيه نمائيم با اينكه عمل به ظواهر آنها بى‌مانع است و مشكلى ايجاد نمى‌كند، چنانكه شرح آن خواهد آمد.

تجسّم اعمال در منطق عقل.

عمده اشكالى كه در مسأله تجسّم اعمال براى گروهى پيدا شده همان است كه از بعضى از كلمات مرحوم طبرسى در مجمع البيان استفاده مى‌شود، و آن اين است كه عمل از جنس «عرض» است نه «جوهر» (نه خواص ماده است و نه خود ماده) و ديگر اينكه عمل بعد از وجودش محو و نابود مى‌شود، و لذا آثارى از سخنان و گفته‌ها و اعمال گذشته ما ديده نمى‌شود، مگر اعمالى كه تغييرى در بعضى از مواد موجود گذارده، مثلًا سنگ و چوب و آجرى را به شكل خانه‌اى درآورده كه آن هم تجسّم عمل نيست، بلكه دگرگونيهاى ناشى از عمل است (دقت كنيد).

ولى با توجه به دو نكته پاسخ اين دو ايراد روشن مى‌شود، وهم چگونگى تجسّم اعمال.

نخست اينكه امروز ثابت شده هيچ چيز در جهان از ميان نمى‌رود حتّى اعمال ما كه به صورت انرژيهاى مختلفى ظاهر مى‌گردد، اگر ما سخن مى‌گوئيم صداى ما به صورت امواج خاص صوتى در فضاى اطراف پخش مى‌شود و به مولكولهاى موّاج‌