نمو بدن انسانها از 80 سانتيمتر تجاوز نمى‌كرد، همگى به صورت آدمهاى كوتوله بودند، و به اين ترتيب انسانهاى كنونى با مبارزه جسمانى با ميكربهاى مزاحم نيرو و نمو بيشترى كسب كرده‌اند.

و چنين است روح انسان در مبارزه با شيطان و هواى نفس.

اما اين بدان معنا نيست كه شيطان وظيفه دارد بندگان خدا را اغوا كند، شيطان از روز اول خلقتى پاك داشت، مانند همه موجودات ديگر، انحراف و انحطاط و بدبختى و شيطنت با اراده و خواست خودش به سراغش آمد، بنابراين خداوند ابليس را از روز اول شيطان نيافريد، او خودش خواست شيطان باشد ولى در عين حال شيطنت او نه تنها زيانى به بندگان حق طلب نمى‌رساند بلكه نردبان ترقى آنها است (دقت كنيد).

منتها اين سؤال باقى مى‌ماند كه چرا خداوند درخواست او را درباره ادامه حياتش پذيرفت، و چرا فوراً نابودش نكرد؟!

پاسخ اين سؤال همان است كه در بالا گفته شد و به تعبير ديگر:

عالم دنيا ميدان آزمايش و امتحان است (آزمايشى كه وسيله پرورش و تكامل انسانها است). و مى‌دانيم آزمايش جز در برابر دشمنان سرسخت و طوفانها و بحرانها امكان‌پذير نيست.

البته اگر شيطان هم نبود هواى نفس و وسوسه‌هاى نفسانى انسان را در بوته آزمايش قرار مى‌داد، اما با وجود شيطان اين تنور آزمايش داغ‌تر شد، چرا كه شيطان عاملى است از برون و هواى نفس عاملى است از درون! [1]

پاسخ به يك سؤال‌

در اينجا اين سؤال پيش مى‌آيد كه چگونه ممكن است خداوند ما را در مقابل چنين دشمن بى‌رحم و نيرومند تنها بگذارد؟ و آيا اين امر با حكمت و عدل او هماهنگ است؟

پاسخ اين سؤال را از توجه به يك نكته مى‌توان دريافت و آن اينكه همانگونه كه در قرآن مجيد آمده خداوند مؤمنان را با لشكريانى از فرشتگان مجهز مى‌كند، و

[1]- تفسير نمونه 19/ 345