من از گِل چيزى به شكل پرنده مى‌سازم، سسپس در آن مى‌دمم و به فرمان خدا، پرنده‌اى مى‌گردد. و به اذن خدا، كورِ مادرزاد و مبتلايان به برص [پيسى‌] را بهبودى مى‌بخشم؛ و مردگان را به اذن خدا زنده مى‌كنم؛ و از آنچه مى‌خوريد، و در خانه‌هاى خود ذخيره مى‌كنيد، به شما خبر مى‌دهم، مسلّماً در اينها نشانه‌اى براى شماست، اگر ايمان داشته باشيد!

شبيه اين مطلب در آيه 110 سوره مائده نيز نقل شده است.

بنابراين، اسباب تأثير گذار هستند، ولى خداوند اين اثر را به آنها داده، و آنها به اذن و اراده خداوند مؤثّرند، و هر زمان خداوند بخواهد اين خاصيّت را از آنها مى‌گيرد.

نتيجه اين كه، طبق نظريّه سوم، توحيد افعالى هيچ منافاتى با عالَم اسباب ندارد؛ چرا كه ذات پاك خداوند مستقلّاً تأثير گذار است، و اسباب به صورت غيرمستقل و با اراده او.

ه- انسان خليفه خدا:

طبق آنچه در آيه سى‌ام سوره بقره آمده، انسان خليفه و جانشين خدا در زمين است. آيا مقامى بالاتر از اين مقام تصوّر مى‌شود؟ مقامى كه خداوند آن را به ملائكه مقرّبش، حتّى فرشته والا مقامى چون جبرئيل، نداده و آن را نصيب انسان كرده است. اعطاى چنين مقامى به بشر، نشانه نهايت عظمت و بزرگى انسان از ديدگاه خداوند است.

و- آدم معلّم فرشتگان:

پس از آفرينش حضرت آدم و گفتگوهايى كه بين فرشتگان در زمينه اين آفرينش صورت گرفت، خداوند متعال «علم الاسماء» (علم به اسرار و رموز آفرينش) را به آدم تعليم داد. سپس حضرت آدم معلّم فرشتگان شد، و بخشى از آن را به فرشتگان تعليم داد. بنابراين، ملائكه شاگردان حضرت آدم هستند، و او معلّم آنهاست. بدين جهت، آن شاعر دانا و نكته سنج مى‌گويد:

يعنى اى انسانها! شما فرزندان آدم- معلّم فرشتگان- هستيد. چرا خود را به ثمن بخس و قيمت ناچيزى مى‌فروشيد!؟

آرى، اسلام بيشترين ارزش و بالاترين قيمت را براى انسان قرار داده است؛ بنابراين، سزاوار نيست بشر كالاى گران قيمت وجود خويش را، به قيمت نازل و ارزان بفروشد. شخصيّتش را در مقابل شهوات زود گذر، مال، مقام و مانند آن معاوضه كند. اگر هنگام معامله، اندكى به قيمت واقعى خويش بيندشد، قطعاً راضى به آن نمى‌گردد! حضرت على عليه السلام آن انسان‌شناس واقعى، فرمودند:

«هيچ چيز، جز بهشت، معادل ارزش و قيمت شما نيست، خود را به كمتر از آن نفروشيد.» [1]

يعنى قيمت تو از تمام مقامات، كاخها، ثروتها، لذّتها، شهوتها و خلاصه هر آنچه در جهان مادّى وجود دارد، فزون‌تر است؛ خود را با هيچ يك از اينها معاوضه نكن.

اين، ارزش انسان از ديدگاه اسلام و قرآن است؛ ولى دنياى فريبكار با اين انسان ارزشمند چه كرده است! چه برخوردهاى ريا كارانه و دو گانه‌اى با او دارد! اگر درگوشه‌اى از دنيا چند مُفسِد و جانى اعدام شوند، تمام دنيا به آن اعتراض مى‌كند، و شعارهاى بشر دوستانه‌اش گوش جهانيان را كر مى‌كند؛ امّا در گوشه‌اى ديگر از جهان، فجيع‌ترين جنايات رخ مى‌دهد، حتّى به كودكان شيرخوار درون گهواره رحم نمى‌شود، و گرگ‌هاى انسان نما آنها را به گلوله مى‌بندند، ولى صداى طرفداران دروغين حقوق بشر درنمى‌آيد، به گونه‌اى كه گوئيا مرده‌اند! اينان به خون جنايتكاران و مفسدان كه همانند خود آنها هستند احترام مى‌گذارند امّا خون مردم مظلوم و بى گناه، نزد آنها هيچ ارزشى ندارد!

[1]. ميزان الحكمة، باب 555، حديث 2689.