با اين اوصاف، آيا خداوند كشتيها را مسخّر آدم نكرده است؟!

نهرها و جويبارها را نيز خداوند مسخّر انسان كرده است؛ زيرا او به خورشيد فرمان داده كه به درياها و اقيانوسها بتابد؛ و همو به آب درياها دستور داده كه قسمتى از آن بخار شود و به آسمان برود و تبديل به ابر گردد؛ و همان خالق مهربان به ابرها فرمان حركت به سرزمين موعود و بارش باران را داده است؛ و همو بارانهاى پراكنده را به سمت واحدى هدايت نموده تا جويبارى زلال تشكيل بدهند و در خدمت انسان قرار گيرند.

خلاصه اين كه، تمام موجودات عالم هستى، مسخّر انسان و در خدمت او هستند.

سؤال: آيا توحيد افعالى با اعتقاد به عالَم أسباب سازگار است؟ اگر معتقد باشيم كه هيچ چيز در عالم هستى جز خداوند اثرگذار نيست، پس چگونه خورشيد حرارت مى‌دهد و گرم مى‌كند، و آتش مى‌سوزاند و ابرها باران مى‌بارانند؟

آيا اعتقاد به عالم اسباب ضررى به توحيد نمى‌زند؟

پاسخ: درباره عالم أسباب سه نظريّه وجود دارد:

1- اسباب اين جهان مستقل هستند- يعنى خداوند، عالم را آفريده و آن را به حال خود واگذار نموده است! پس آتش مستقلّاً اثر مى‌كند و مى‌سوزاند، و خورشيد تأثير استقلالى دارد و جهان را روشن و گرم مى‌نمايد، و دارو مستقلّاً شفا مى‌بخشد!

اين تفكّر شبيه عقيده معتقدان به تفويض است و باطل مى‌باشد، همانگونه كه اعتقاد به تفويض باطل است.

2- اسباب اين عالَم هيچ اثرى از خود ندارند- معتقدان به اين نظريّه- برخلاف نظريّه اوّل- هيچ گونه تأثيرى براى هيچ موجودى در جهان هستى قائل نيستند! آنها معتقدند آتش خاصيّت سوزاندن ندارد؛ بلكه هنگامى كه نزديك چيزى مى‌شود خداوند آن را مى‌سوزاند؛ نه آتش! آب نمى‌تواند آتش را خاموش نمايد، بلكه هنگامى كه بر روى آتش ريخته مى‌شود، خداوند خود آتش را خاموش مى‌كند! دارو مريض را