ماترياليسم تاريخى‌

پزشكيار- من هم در اين عقايد با شما موافقم و از خيلى از قسمت‌هاى عقايد كمونيست‌ها بيزارم، ولى چيزى كه از عقايد و افكار آنان دلچسب من است، و عقيده دارم هر كس با نظر بى‌طرفى به آن نگاه كند حتماً آن را تصديق خواهد كرد اين است كه آنها مى‌گويند:

«گرداننده چرخ‌هاى تاريخ بشر هميشه «اقتصاد» بوده، و تحولاتى كه در قسمت‌هاى مختلف زندگانى اجتماعى اعم از سياسى و اخلاقى و علمى پيدا مى‌شود از همين جا سرچشمه مى‌گيرد، لذا ما هيچ‌گونه تصميمى نمى‌توانيم درباره اصلاح اجتماع خود بگيريم قبل از آن‌كه طرز دستگاه‌هاى توليد و منابع اقتصادى آن را در نظر گرفته و در پيرامون آن مطالعه كنيم و مرام و مسلكى كه با آن تناسب دارد تشخيص دهيم، زيرا فقط در اين صورت است كه مى‌توانيم كليه خرابى‌ها را طبق اصول صحيح علمى ترميم كرده و كشور خود را نجات بخشيم، خلاصه تاريخ بشر، يعنى تاريخ تكامل دستگاه‌هاى توليد».

من اين عقيده را كاملًا پسنديده‌ام و البتّه تصديق مى‌كنيد اگر آنها در پاره‌اى از مطالب اشتباه كرده باشند دليل بر اين نمى‌شود كه همه حرفهايشان غلط و غير منطقى بوده باشد.

محمود از اين چند كلمه كه از جوان پزشكيار شنيد با آن سابقه‌اى كه براى خود نقل كرده بيشتر درباره او ظنين شد در دل خود مى‌گفت نكند او هم جزء باند باشد، ولى بدون اين كه ذره‌اى تغيير قيافه دهد تصميم گرفت با بيانات علمى ساده اين اشتباه را از مغز آن جوان بيرون كند، تبسّمى كرد و گفت:

اگر شما اين موضوع را تصديق كرديد بايد بقيه‌اش را هم تا آخر بخوانيد و همه حرف‌هاى آنها را تصديق كنيد، زيرا قسمت عمده مطالب آنها متكى به همين اصل است، ولى من براى رفع اشتباه شما بايد عرض كنم:

البتّه نمى‌توان تأثير علل مادى را انكار كرد و يا نقشى را كه اقتصاديات در شئون مختلف اجتماع ايفاء مى‌كند ناديده گرفت، اين نقش نقشى است بسيار مؤثر و قابل توجه، ولى مطلب در اينجاست كه محرك چرخ‌هاى عظيم تاريخ بشرى و بوجود آورنده افكار و «ايدئولوژى» هاى گوناگون و تعيين كننده خط سير اجتماعات انسانى و بالاخره پديدآورنده حوادث پيچيده تاريخى، مركّب از يك عده امور معنوى و مادى بى‌شمارى است كه وضع اقتصاديات محيط و يا كيفيت نيروهاى مولده يكى از آنها محسوب مى‌شود!

بنابراين مى‌توان گفت: كسانى كه عامل اين تحولات عظيم را فقط و فقط روابط اقتصادى و طرز دستگاه‌هاى توليد مى‌دانند درست مانند كسى هستند كه از تمام حواسى كه در يك انسان كامل وجود دارد فقط يك عدد چشم، آن هم يك چشم نزديك بين، داشته باشد بديهى است اطلاع چنين كسى از جهان خارج محدود و ناچيز است.

پس اگر پيروان فلسفه «ماركس و انگلس‌» كليه حقايق جهان پهناور را در وسط دايره كوچكى فرض كنند در