2- منطقه جغرافيايى‌

قبايل مختلف كه نژاد و خون، آنها را از هم جدا مى‌كرد، رفته رفته به هم آميختند و تشكيل واحدهاى بزرگتر اجتماعى دادند كه مناطق مختلف جغرافيايى آنها را از هم جدا مى‌ساخت.

مرزهاى جغرافيايى نخست جنبه «طبيعى» داشت، مثلًا فاصله شدن يك دره يا شط بزرگ و يا كوههاى بلند كافى بود كه دو ملت را از هم جدا كند؛ اما بعد جنبه قراردادى پيدا كرد و مرزهاى طبيعى با قراردادهاى مختلف كم و بيش از ارزش افتاد. اگرچه هنوز هم مرزهاى طبيعى در بسيارى از نقاط جهان سازنده مرزهاى جغرافيايى است، مثلًا جدايى كشور «بريتانيا» از «فرانسه» و «چين» از «ژاپن» و مانند اينها همه بر اثر مرزهاى طبيعى مى‌باشد، ولى مسلماً مرز همه كشورها را مرزهاى طبيعى تعيين نمى‌كند.

3- ايدئولوژى‌

بالاخره تشكيل واحدهاى اجتماعى بر اساس عقيده و طرز تفكر و ايدئولوژى در جامعه‌هاى كاملتر صورت گرفت، به اين ترتيب كه بشر به زودى فهميد كه مسأله «نژاد» و «قبيله» نمى‌تواند ميان افراد انسان جدايى بيفكند، درست است كه افراد همخون وجه مشتركهاى بيشترى در جهات جسمى و روحى دارند ولى اين هرگز به آن اندازه نيست كه مانع از همزيستى آنها با ديگران باشد. و نيز به آسانى دريافت كه اختلاف مناطق‌