ادوار فقه اسلامى‌

پيشگفتار:

هر علمى براى خود سلسله مقدّماتى دارد كه عبارت است از: تعريف، موضوع، مسائل و غايت آن علم. بحث ديگرى نيز درباره هر علمى انجام مى‌گيرد كه عبارت است از تاريخ آن علم.

تاريخ هر علمى، آگاهى از پيدايش، رشد، تكامل و فراز و فرودهايى است كه آن علم در طول زمان با آن مواجه بوده است.

مثلًا گاه از علم طب بحث مى‌شود و تعريف، موضوع، ثمرات و نتايج آن، مورد بررسى قرار مى‌گيرد و گاه ماوراى اين مسائل، از تاريخ اين علم و مراحلى را كه در مسير رشد و تكامل خويش پشت سر گذارده و احياناً گاه با دوران ركود يا عصر شتاب و جهش همراه بوده است، مورد توجّه قرار مى‌گيرد، كه آن را «تاريخ علم طب» يا «سير تطوّر علم طب» مى‌گويند.

علم فقه نيز از اين قانون مستثنا نيست، از اين رو دانشمندان علوم اسلامى در قرون اخير به بحث از «سير تطوّر فقه» يا «ادوار فقهى» پرداخته و آن را به گونه‌اى گويا مورد توجّه قرار داده‌اند.

به هر حال، دانستن دوران‌هاى مختلف فقه اسلامى، ما را از ريشه‌هاى عميق اين علم، تلاش توان‌فرساى فقها در مسير رشد و بالندگى آن، علّت شتاب آن در برخى از عصرها و ركود آن در دوره‌هاى ديگر، تأثير زمان و مكان و حوادث در فهم تازه فقيهان و ... آگاه مى‌سازد.

در اين مقال دوره‌هاى فقهى فقه اهل بيت و فقه اهل سنّت را بررسى مى‌كنيم.

نخست از فقه اهل بيت آغاز مى‌كنيم و قبل از ورود، اين نكته را يادآور مى‌شويم كه دوران تشريع و عصر نزول وحى كه از بعثت رسول خدا صلى الله عليه و آله تا رحلت آن حضرت است، دوره‌اى مشترك ميان همه مذاهب اسلامى است. اين دوران را، دوران تشريع و تأسيس علوم اسلامى و از جمله «فقه» مى‌ناميم.

مؤسّس اين دوره، شخص رسول خدا صلى الله عليه و آله بود كه با توجّه به وحى، كليات و فروعات فقهى را براى مردم‌